“Học vấn chi đạo vô tha, cầu kỳ phóng tâm nhi dĩ hĩ.” (Mạnh Tử – Cáo Tử Thượng).
#WednonQuora
Học tập và nghiên cứu rốt cuộc có ý nghĩa gì? Ngay từ hơn hai nghìn năm trước, Mạnh Tử đã đưa ra câu trả lời rõ ràng: “学问之道无他，求其放心而已矣。”（《孟子·告子上》）- “Học vấn chi đạo vô tha, cầu kỳ phóng tâm nhi dĩ hĩ.” (Mạnh Tử – Cáo Tử Thượng). Dịch là “Đạo học vấn không gì khác, chính là tìm lại cái tâm đã đánh mất mà thôi.” (Mạnh Tử – Công Tôn Sửu thượng).
Ở đây, “放心” – “phóng tâm” là hai từ, hai khái niệm, “phóng” là chỉ sự phóng túng, buông thả, lạc lối, đánh mất, “tâm” là chỉ bản tâm, bản tính. Mạnh Tử gọi cái “tâm” này là “lương tâm”. Cụ thể mà nói, chính là “tâm trắc ẩn, tâm hổ thẹn, tâm cung kính, tâm thị phi”. Tương ứng với “tứ tâm” này là “tứ đức”: “nhân, nghĩa, lễ, trí”. “Tứ đức” này là biểu hiện bên ngoài của “tứ tâm”, nói cách khác, “tâm” là thể, “đức” là dụng.
( Người dịch: Theo mình hiểu thì, “体”: Thể ở đây mang ý nghĩa là gốc rễ, bản chất, căn nguyên. Nó chỉ phần nền tảng hoặc phần tĩnh bên trong một sự vật, một hiện tượng, hoặc một hệ thống tư tưởng.
“用”: Dụng mang ý nghĩa là sự vận dụng, biểu hiện, tác động ra bên ngoài. Nó chỉ phần hoạt động, phần động, hoặc kết quả cụ thể mà “thể” tạo ra trong thực tế.)
Mạnh Tử cho rằng, “tứ tâm” “tứ đức” này không chỉ là thứ “人皆有之” – “người người đều có”, mà còn là “非由外铄我也，我固有之” – “không phải từ bên ngoài áp đặt vào mà vốn đã sẵn có trong ta”, chỉ là sau này dần dần buông thả, đánh mất đi mà thôi. Mạnh Tử lấy hình ảnh “rừng núi Ngưu Sơn ” để ví von cho việc “tâm” của chúng ta bị đánh mất như thế nào:
“Rừng núi Ngưu Sơn từng rất tươi tốt, nhưng vì nằm ở vùng ngoại ô đô thị lớn, người ta thường xuyên dùng rìu chặt phá, sao rừng có thể mãi tươi tốt được?”
Cây cối trên núi Ngưu từng rất tươi tốt, nhưng bởi vì nó ở ngoại ô đô thị lớn, người ta thường xuyên dùng rìu chặt phá, những cây cối này làm sao có thể tươi tốt lâu dài được? Cách nói tương tự cũng có trong Phật giáo, Phật Thích Ca Mâu Ni trong 《八十华严》- Kinh Hoa Nghiêm cũng nói: “Kỳ lạ thay, kỳ lạ thay! Những chúng sinh này, sao lại có trí tuệ của Như Lai, mà ngu si mê muội, không biết không thấy?” Tất cả chúng sinh đều có “trí tuệ Như Lai”, chỉ là do trong cuộc sống vọng tưởng chấp trước, ngu si mê muội, trí tuệ vốn có này dần dần bị đánh mất.
Mạnh Tử tin chắc rằng “Đạo học vấn không gì khác, chính là tìm lại cái tâm đã đánh mất mà thôi.”, cho rằng việc học tập, nghiên cứu, chính là để tìm lại cái bản tâm bản tính đã đánh mất đó, vậy thôi. Mạnh Tử còn lấy ví dụ: “Người ta có gà chó bị lạc mất, thì đều biết đi tìm; nhưng khi lạc mất bản tâm thì lại không biết tìm.” (Mạnh Tử – Công Tôn Sửu thượng). Người đời nếu có gà hoặc chó bị mất, đều biết đi tìm khắp nơi, còn lương tâm của bản thân bị mất, bản tính bị đánh mất, lại không biết tìm lại, thật là không biết nặng nhẹ (“不之类也” – bất tri loại dã), thật là mê muội (“惑矣” – hoặc hĩ). Nguyên nhân là vì sao? Bởi vì gà hoặc chó, là những gia cầm gia súc, là vật hữu hình có thể nhìn thấy, sờ thấy được, còn cái bản tâm bản tính đó, là vô hình, không thể nhìn thấy, sờ thấy được. Người ta coi trọng những thứ có hình dạng thực thể, mà coi nhẹ những thứ nhìn có vẻ như hư vô.
Đây là một loại thói quen tư duy, cũng là biểu hiện của sự thiếu trí tuệ. Trên thực tế, thứ mà người học có thể đóng góp cho xã hội này, chính là những thứ “看不见、摸不着 – không thể thấy, cũng chẳng thể sờ” kia, tức là trí lực hoặc trí tuệ. Cho nên, chúng ta phải thông qua việc nghiên cứu học tập, thông qua việc viết những bài viết có nhiệt huyết, làm những nghiên cứu đầy lương tri, để tìm lại cái bản tâm bản tính đó. Mà một khi tìm lại được, trí tuệ tự nhiên sẽ hiển lộ, bởi vì trí tuệ không phải đến từ bên ngoài, nó chính là vốn đã có ở bên trong chúng ta, là sự bộc lộ hoặc hiển hiện của bản tâm bản tính. Chu Hy nói: “问渠那得清如许？为有源头活水来。” – “Hỏi dòng sông sao trong vắt đến thế? Bởi vì có nguồn nước từ đầu nguồn chảy tới.”. “Nguồn nước từ đầu nguồn” chính là chỉ bản tâm bản tính bên trong, “dòng nước trong vắt” chính là sự hiển lộ của trí tuệ.
Đạo học vấn, nằm ở việc “tìm lại cái tâm đã đánh mất”, đối với những học giả ngày nay chúng ta, rốt cuộc có ý nghĩa gì?
Một mặt, tri hành hợp nhất, học hành song trọng. Trong quan niệm của người xưa Trung Quốc, tri và hành vốn là một thể thống nhất, giống như hai mặt của một đồng xu. Vương Dương Minh nói: “Tri là khởi đầu của hành, hành là hoàn thiện của tri.” (Truyền Tập Lục) – 知是行之始，行是知之成。”（《传习录》. Hiểu biết một cách chân thực, chắc chắn chính là hành động, hành động một cách sáng suốt, tinh tế chính là hiểu biết, cho nên “tri hành không thể tách ra làm hai việc”. Nhìn lại ngày nay có một số học giả, coi việc học tập, nghiên cứu như là những công cụ, kỹ thuật, thậm chí tách rời hoàn toàn tri và hành. Điều này có nghĩa là, sách mà họ đọc, nghiên cứu mà họ làm chỉ là “mượn tạm”, về bản chất chỉ là thu thập thông tin, buôn bán thông tin, mà những gì họ viết, họ nói, cũng chỉ là nghe lỏm rồi thuật lại mà thôi. Sẽ có một ngày, họ phát hiện ra rằng, hóa ra nhữngnghiên cứu mà mình làm, những bài viết mà mình viết, hoàn toàn chẳng có giá trị gì đối với cuộc đời của chính mình, tự nhiên cũng chẳng có giá trị gì đối với xã hội, đối với đất nước.
Chúng ta học tập và nghiên cứu, trước hết phải giữ được sự chân thành. Một người chân thành với kinh điển, chân thành với học vấn, thực chất chính là chân thành với chính mình. Là một học giả, chân thành có nghĩa là phải hiểu được tri hành hợp nhất, phải làm được học hành song trọng, kết hợp việc học tập nghiên cứu với việc làm người. Như vậy, nhân cách của một người mới là thống nhất, đây cũng là lý do tại sao Khổng Tử cực kỳ coi trọng giáo dục đạo đức. Trên thực tế, chỉ có một người có nhân cách toàn vẹn, mới có thể làm ra học vấn chân chính, cũng chỉ khi có sự thống nhất về nhân cách, trí tuệ nội tại mới có khả năng sinh ra.
Đọc thêm
Mặt khác, phản cung tự tỉnh, hướng nội cầu thủ. Mạnh Tử có một câu nói nổi tiếng: “行有不得，反求诸己。”（《孟子·离娄上》）- “Hành hữu bất đắc, phản cầu chư kỷ.” (Mạnh Tử – Ly Lâu thượng). Có nghĩa là, khi chúng ta làm việc gặp phải khó khăn và trở ngại, hoặc các mối quan hệ giữa người với người xuất hiện mâu thuẫn và khủng hoảng, đừng chỉ biết oán trời trách đất, trách móc người khác, mà phải biết tự kiểm điểm bản thân, tìm nguyên nhân từ chính mình. Trên thực tế, đây là bước chuyển quan trọng trong tư duy, bởi vì, khi gặp bất kỳ vấn đề gì, chúng ta luôn có thói quen tìm kiếm nguyên nhân từ bên ngoài, rất khó nhìn thấy vấn đề của chính mình. Mạnh Tử khuyên chúng ta phá vỡ thói quen này, một khi xuất hiện vấn đề, gặp phải khó khăn, phải học cách nhìn vào bên trong, tìm kiếm từ bên trong, đây là biểu hiện của người có đức và trí.
Trang Tử nói: “众人重利，廉士重名，贤人尚志，圣人贵精。”（《庄子·刻意》）”Người thường coi trọng lợi ích, người liêm khiết coi trọng danh tiếng, người hiền đức coi trọng chí hướng, thánh nhân quý đức hạnh tinh thuần.” (Trang Tử – Khắc Ý). Tức là kẻ phàm phu tục tử coi trọng lợi ích vật chất, người liêm khiết coi trọng danh tiết, người hiền đức coi trọng chí hướng, thánh nhân theo đuổi sự tinh túy thuần nhất của việc tu dưỡng đạo đức. Theo quan điểm của Trang Tử, hai loại người đầu tiên, hoặc “coi trọng danh tiếng” hoặc “coi trọng lợi ích”, đều là biểu hiện của việc nhìn ra bên ngoài, tìm kiếm từ bên ngoài, còn hai loại người sau, hoặc “coi trọng chí hướng” hoặc “coi trọng tinh hoa”, là biểu hiện của việc nhìn vào bên trong, tìm kiếm từ bên trong. Vậy, “tâm” mà Mạnh Tử nhắc tới nằm ở đâu? Rõ ràng không ở ngoài mà ở bên trong. Do đó, học tập và nghiên cứu cần phản tỉnh bản thân, cầu đạo từ nội tâm. Kết quả cuối cùng là “tu kỳ thiên tước, nhi nhân tước tòng chi.”
Đạo học vấn, nằm ở việc “tìm lại cái tâm đã đánh mất”. Cái “tâm” này, Vương Dương Minh gọi là “lương tri”; Lão Tử gọi là “đạo”; ở Huệ Năng gọi là “tự tính”. Có thể nói, các kinh điển của văn hóa truyền thống Trung Quốc đều đang bàn luận về cái “tâm” này, rất nhiều bậc trí giả từ xưa đến nay cũng đều đang cố gắng tìm kiếm cái “tâm” này, chỉ là cách biểu đạt khác nhau mà thôi. Xét về mặt này, “tìm lại cái tâm đã đánh mất” là một trí tuệ chung của các trường phái trong văn hóa truyền thống Trung Quốc. Đạo học vấn, nằm ở việc “tìm lại cái tâm đã đánh mất”, có nghĩa là trở về với bản tâm “vốn có của ta”, thể hiện trí tuệ “vốn đầy đủ” của bản thân. Nói cách khác, chính là tìm kiếm chính mình, nhận thức chính mình, trở về với chính mình, đây là ý nghĩa căn bản của việc chúng ta học tập và nghiên cứu. Đồng thời, “tìm lại cái tâm đã đánh mất” có nghĩa là nhìn “vào bên trong”, tìm kiếm “từ bên trong”, – một khía cạnh rất quan trọng của văn hóa truyền thống Trung Quốc.
原标题：《学林轶事| 学问之道在于“求其放心”》
Rosabella Thanh via QRVN
