Các sự kiện như vụ ám sát lãnh đạo Hamas tại Tehran, các cuộc tấn công của Ukraine vào lãnh thổ Nga, và các cuộc chạm trán căng thẳng giữa máy bay và tàu chiến Trung Quốc với lực lượng Mỹ ở Biển Đông đã khiến nhiều chuyên gia lo ngại rằng những cuộc xung đột âm ỉ có thể bùng phát thành chiến tranh toàn diện. Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken từng cảnh báo rằng những cuộc tấn công ở Trung Đông vào tháng 8/2024 có thể dẫn đến “những hậu quả nguy hiểm mà không ai có thể đoán trước hoặc kiểm soát được.”
Tuy nhiên, dù những sự kiện khiêu khích này có thể đẩy một cuộc khủng hoảng lên một nấc thang leo thang mới, thực tế cho thấy rằng các cuộc chiến không hề xảy ra một cách ngẫu nhiên. Lịch sử chỉ ra rất ít trường hợp các cuộc chiến nổ ra mà không có sự chấp thuận của lãnh đạo chính phủ. Thậm chí, trong nhiều trường hợp, các lãnh đạo còn cố gắng tránh chiến tranh, đặc biệt là trong các tình huống căng thẳng. Ví dụ, trong cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962, các nhà lãnh đạo Mỹ đã kiềm chế phản ứng lại việc quân đội Liên Xô bắn hạ một máy bay do thám của Mỹ, nhằm tránh chiến tranh hạt nhân.
Lịch sử leo thang bất ngờ
Nỗi lo ngại về leo thang ngẫu nhiên không phải là điều mới trong quan hệ quốc tế. Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, các nhà hoạch định chính sách lo sợ rằng các sự cố kỹ thuật hoặc cảnh báo giả có thể kích hoạt một cuộc chiến hạt nhân. Một số nhà nghiên cứu cho rằng các quốc gia có thể rơi vào xung đột vì hành động quân sự tạo ra động lực không thể đảo ngược, hoặc khi các lãnh đạo hiểu lầm một hành động nhỏ của đối thủ là mối đe dọa hiện hữu.
Dù có những giả thuyết khác nhau về nguyên nhân dẫn đến chiến tranh bất ngờ, tất cả đều có chung một điểm: giả định rằng lãnh đạo chính trị có rất ít quyền kiểm soát đối với quá trình leo thang. Tuy nhiên, lịch sử cho thấy điều này không hoàn toàn đúng. Ngay cả trong những khoảnh khắc căng thẳng nhất của Chiến tranh Lạnh, như cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba hay sự kiện NATO tập trận vào năm 1983, các lãnh đạo đều chọn cách kiềm chế và tránh xung đột. Điều này cho thấy rằng các lãnh đạo có khả năng kiểm soát tình hình, ngay cả trong những tình huống căng thẳng nhất.
Đối mặt với sự mơ hồ
Một yếu tố quan trọng trong việc tránh chiến tranh là nghệ thuật leo thang có kiểm soát. Các quốc gia thường áp dụng các hành động khiêu khích như đánh chặn máy bay, thực hiện các cuộc đột kích, hoặc tiến hành các cuộc tấn công quy mô nhỏ để gây áp lực lên đối thủ. Các hành động này thể hiện quyết tâm của quốc gia trong việc đạt được mục tiêu, đồng thời gửi tín hiệu rằng sẽ có thêm những biện pháp cứng rắn hơn nếu đối thủ không chịu nhượng bộ.
Tuy nhiên, những hành động này mang tính rủi ro cao vì chúng có thể dẫn đến tai nạn hoặc hiểu lầm, từ đó leo thang thành xung đột. Ví dụ, các máy bay chiến đấu của Trung Quốc thường thực hiện các động tác mạo hiểm khi chặn máy bay do thám Mỹ, làm tăng nguy cơ va chạm và khiến tình hình trở nên khó kiểm soát.
Một yếu tố quan trọng trong leo thang là các “lằn ranh đỏ” mà các quốc gia vạch ra, nhưng thường không công khai. Ví dụ, một cuộc tấn công ở khu vực này có thể dẫn đến leo thang, trong khi ở một khu vực khác có thể bị bỏ qua. Các yếu tố như mục tiêu tấn công, mức độ thiệt hại, hoặc thời điểm xảy ra sự kiện đều có thể quyết định mức độ leo thang của một cuộc khủng hoảng. Tuy nhiên, nhiều khi sự mơ hồ lại có lợi vì nó khiến đối thủ thận trọng hơn, không biết chính xác hành động của họ sẽ vượt qua “lằn ranh đỏ” nào.
Đọc thêm
Nghệ thuật điều chỉnh leo thang
Lãnh đạo quốc gia thường có những biện pháp thận trọng để điều chỉnh leo thang, tránh vượt quá giới hạn mà đối thủ có thể phản ứng mạnh mẽ. Các biện pháp này bao gồm việc chọn mục tiêu tấn công cẩn thận, hạn chế thiệt hại về nhân mạng hoặc cơ sở hạ tầng. Ví dụ, Israel thường thực hiện các cuộc tấn công hạn chế nhằm vào cơ sở hạ tầng quân sự của Iran, nhằm gửi thông điệp mạnh mẽ mà không kích động một cuộc xung đột lớn hơn. Các quốc gia cũng có thể cảnh báo trước về các cuộc tấn công để giảm thiểu thiệt hại và tránh leo thang.
Ngoài ra, việc chọn thời gian, địa điểm, và phương thức tấn công cũng có thể làm giảm nguy cơ leo thang. Ví dụ, việc Israel ám sát lãnh đạo Hamas ở Gaza có thể được coi là ít khiêu khích hơn so với việc thực hiện hành động tương tự ở Tehran. Tương tự, một cuộc tấn công của Ukraine vào căn cứ quân sự Nga sẽ bị coi là leo thang mạnh hơn so với một cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào cùng mục tiêu.
Hệ quả của việc leo thang
Tuy nhiên, ngay cả những nỗ lực tốt nhất để tránh leo thang đôi khi cũng thất bại. Quyết định của Israel tấn công đại sứ quán Iran ở Syria dẫn đến một cuộc phản công dữ dội từ Tehran với hàng trăm tên lửa và máy bay không người lái.
Các lãnh đạo quốc gia phải đối mặt với áp lực chính trị trong thời kỳ khủng hoảng. Việc tỏ ra yếu thế có thể khiến họ mất điểm trước công chúng và làm suy yếu uy tín trong các cuộc đối đầu tương lai. Những cam kết công khai, như lời tuyên bố của Mỹ về việc bảo vệ Philippines trước Trung Quốc, cũng tạo ra khó khăn khi muốn rút lui khỏi các nghĩa vụ mà không bị coi là yếu kém.
Hạ nhiệt cuộc khủng hoảng
Dù leo thang căng thẳng là một phần không thể tránh khỏi trong các cuộc khủng hoảng quốc tế, chiến tranh không phải là kết cục tất yếu. Lãnh đạo quốc gia có thể tìm cách hạ nhiệt bằng cách đưa ra các biện pháp làm giảm căng thẳng nhưng vẫn giữ được uy tín và sức mạnh răn đe. Những hành động leo thang có kiểm soát, kết hợp với các biện pháp ngoại giao, sẽ giúp các quốc gia tránh khỏi “vòng xoáy leo thang” và đảm bảo an ninh toàn cầu.
Khi các cuộc khủng hoảng ngày càng trở nên phổ biến và phức tạp, vai trò của lãnh đạo trong việc ngăn chặn leo thang trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.