Người Celt cổ đại thường được cho là tôn sùng đầu người. Quan niệm này dựa trên các nguồn tư liệu từ người Hy Lạp và La Mã cổ, ghi lại tục săn đầu người của người Celt, cùng với các bằng chứng khảo cổ khác liên quan đến việc tôn thờ sọ người. Tuy nhiên, thông tin đó chủ yếu dựa trên cái nhìn thiên kiến từ các nền văn minh cổ điển từng tiếp xúc với người láng giềng Celt. Vậy nên, liệu người Celt thật sự chỉ đơn giản là những kẻ man rợ, hay mối quan hệ của họ với đầu người còn ẩn chứa điều gì khác?
Người Celt là ai?
Khái niệm “người Celt” có phần mơ hồ, nên có lẽ tốt hơn hết là ta nên bắt đầu bằng việc xác định người Celt cổ đại là những ai. Nói chung, người Celt được cho là đã phát triển ở vùng trung tâm châu Âu tại Hallstatt, Áo – được xem như cái nôi nền văn minh của họ. Người Celt không phải là một dân tộc thống nhất mà bao gồm những nhóm đa dạng, được xếp chung dưới cái tên “người Celt” dựa trên sự tương đồng về ngôn ngữ và các đặc điểm văn hóa chung. Người Celt bao gồm nhiều nhóm như người Gaul, người Galatian, người Celtiberia, người Briton, v.v. Trong mỗi nhóm này lại có các bộ lạc riêng biệt nữa. Ví dụ, bộ lạc Iceni là người Celt Britton (thuộc xứ Briton).
Ngoài những tên gọi theo bộ lạc hay khu vực như trên, các nhà sử học còn phân nhóm người Celt dựa trên các giai đoạn họ di cư khắp lục địa châu Âu và tiến về phía đông tới châu Á. Lịch sử từng phân loại người Celt theo các “giai đoạn”, dựa trên sự phát triển văn hóa và những xu hướng mang tính phong cách trong đời sống của họ. Văn hóa Hallstatt nói chung bắt nguồn từ khoảng 1200-450 TCN. Giai đoạn thứ hai là văn hóa La Tène, dùng để chỉ người Celt ở trung và tây Âu, có niên đại khoảng 450 TCN – 50 CN. Giai đoạn thứ ba là văn hóa La Mã-Anh, nói về những người Celt sống ở Anh và Ireland khoảng 50-410 CN. Tiếp sau đó, nghệ thuật thời trung cổ sơ khai ở Ireland cũng thường được gọi là “Celtic”.
Người Celt cổ đại đã có tiếp xúc với các nền văn minh Địa Trung Hải láng giềng ít nhất từ thế kỷ thứ 6 TCN trở đi. Người Celt sống vào cuối giai đoạn Hallstatt thường xuyên giao thương với họ, đặc biệt là với thuộc địa Massalia của Hy Lạp và người Etruscans ở miền trung và bắc nước Ý. Trong giai đoạn này, người Celt thuộc văn hoá Hallstatt nhập khẩu bình gốm, bình đồng, san hô và các loại thực phẩm xa xỉ như rượu vang. Họ có thể đã thanh toán những thứ này bằng các nguyên liệu thô như vàng, sắt, da thú hoặc nô lệ (Maier, 2018).
Văn hóa “Sùng bái Đầu lâu” của người Celt
Người Celt luôn có một sự quan tâm đặc biệt đến phần đầu lâu của con người, đến mức nhiều nhà nghiên cứu gọi đó là “văn hóa sùng bái đầu lâu”. Nhưng nguồn gốc của tập tục này từ đâu và thực hư ra sao? Hãy cùng tìm hiểu.
Nhiều bằng chứng khảo cổ cho thấy người Celt có truyền thống tôn thờ đầu lâu. Dù nguồn gốc của nét văn hóa này vẫn còn mờ nhạt, các sử gia thời kỳ Đồ Sắt (Iron Age) vẫn thường gọi đây là “văn hóa sùng bái”. Nhưng người Celt không phải là nền văn minh duy nhất hứng thú với đầu người. Điều đặc biệt là sự ám ảnh của họ với đầu lâu còn được nhắc nhiều trong cả các ghi chép của người Hy Lạp và La Mã cổ đại.
Các ghi chép này thường khá sống động. Ví dụ, sử gia Hy Lạp Diodorus Siculus viết rõ trong cuốn Bibliotheca historica (khoảng năm 36 TCN) rằng:
“Khi kẻ thù ngã xuống, họ chặt lấy đầu và treo lên cổ ngựa; vũ khí đẫm máu được trao cho người hầu như chiến lợi phẩm; họ vừa diễu hành vừa hát vang bài ca chiến thắng, rồi đóng đinh những chiến lợi phẩm đầu tiên này ngay trên ngôi nhà của mình… Đầu của những kẻ thù danh giá nhất được tẩm dầu tuyết tùng, bảo quản cẩn thận trong một cái hòm, và trưng bày cho khách lạ xem. Họ trịnh trọng tuyên bố rằng đã từng có người trả giá rất cao để đổi lấy cái đầu đó, nhưng tổ tiên họ, cha họ, hoặc chính bản thân họ đã từ chối”
Như vậy, người Celt không chỉ coi đầu người là chiến thắng phẩm, mà dường như họ còn tin rằng những chiếc đầu lâu này mang trong mình giá trị về tổ tiên. Tuy nhiên, những ghi chép này thường mang tính dã man hóa người Celt, nhằm tạo cớ cho chính sách bành trướng của La Mã – Hy Lạp cổ. Liệu chúng có bao nhiêu phần trăm sự thật?
Here’s a translation, along with a suitable heading and some adjustments to make it feel natural for Vietnamese readers:
Tín Ngưỡng Sùng Bái Đầu Lâu Trong Khảo Cổ Học
Có rất nhiều bằng chứng cho thấy người Celt (một tộc người cổ đại ở châu Âu) có truyền thống tôn kính đầu lâu con người. Những dấu tích này đến từ cả khu dân cư và khu vực di tích linh thiêng của người Celt. Chúng bao gồm những hộp sọ người thật được ướp xác; các cột trụ đền thờ có hốc để trưng bày đầu lâu; các tác phẩm điêu khắc đầu có kích thước như người thật; và sự hiện diện của xương người và động vật xung quanh những chiếc đầu lâu, gợi ý về các nghi lễ tôn thờ. Lời trích dẫn từ Diodorus Siculus (nhà sử học Hy Lạp cổ đại) ở trên nêu chi tiết rằng người Celt đã sử dụng dầu tuyết tùng để bảo quản những cái đầu này, sau đó đặt chúng trong rương hoặc trưng bày thường xuyên. Đối với họ, những chiếc đầu lâu được cắt rời và bảo quản là vô cùng quý giá.
Một số minh chứng rõ ràng nhất về việc người Celt trưng bày đầu lâu tại các điểm tôn giáo đến từ Roquepertuse, vùng Velaux, Pháp. Các khu di tích linh thiêng là những khu định cư gần như chỉ được sử dụng cho mục đích tôn giáo và không có nhiều người sinh sống. Những hốc còn lại trên những cây cột từ Roquepertuse rõ ràng được thiết kế để đặt đầu lâu. Roquepertuse từng là một nơi thờ phụng, và những cây cột này là một phần của ngôi đền – nơi diễn ra việc sùng bái đầu lâu. Các nhà khảo cổ đã phân tích những hộp sọ được đặt trong các cột này và phát hiện ra rằng chúng đều thuộc về nam giới dưới 40 tuổi. Điều này cho thấy có khả năng những người này là các chiến binh, cụ thể có thể là kẻ thù bị đánh bại trong độ tuổi sung sức nhất của họ (Ross, 1996).
Một ví dụ về việc dâng xương (cho đầu lâu) trong các nghi lễ là sự tôn kính đối với chiếc đầu Mšecké Žehrovice, hay còn được gọi là Người hùng Celtic từ Bohemia. Hộp sọ này được tìm thấy tại một ngôi làng cùng tên ở Cộng hòa Séc ngày nay. Người ta đã tìm thấy nhiều mảnh của hộp sọ này trong một khu vực khép kín tại khu định cư Mšecké Žehrovice vào năm 1943 cùng với 25 mảnh gốm, một sợi dây sắt cuộn, một viên đá mài và 43 xương động vật. Chiếc đầu lâu này vẫn là một trong những tác phẩm nghệ thuật Celtic nổi tiếng nhất hiện nay. Nó khắc họa hình ảnh chi tiết của một người đàn ông được cho là chiến binh hoặc một Druid (linh mục Celtic). Các nhà khảo cổ học đã xác định rằng tác phẩm điêu khắc này nhằm khắc họa một nhân vật quan trọng trong cộng đồng vì sự hiện diện của nó trong khu dân cư và nghi thức tôn kính được đặt ra cho nó.
“Tín Ngưỡng Đầu Lâu” Trong Nghệ Thuật Celtic
“Tín ngưỡng đầu lâu” nghe có vẻ hơi rùng rợn phải không nào? Thế nhưng, đây lại từng là một biểu tượng quan trọng trong nghệ thuật của người Celtic cổ đại. Những hình đầu lâu được khắc gọt hay thậm chí là những chiếc đầu lâu thật được người Celtic săn lùng và mang về, cho thấy họ xem trọng sức mạnh đặc biệt toát ra từ cái đầu con người.
Khắp Châu Âu, các nhà khảo cổ đã tìm ra rất nhiều tác phẩm điêu khắc đầu người có nguồn gốc Celtic. Các tác phẩm này có những nét đặc trưng, thường khắc họa chiến binh với ria mép hoặc không có râu. Phần lớn những cái đầu này có niên đại từ thời đại Đồ Sắt, tuy nhiên cũng có những cái đầu được tìm thấy từ Anh, Ireland lại khó xác định tuổi hơn. Một số thậm chí còn được điêu khắc từ thế kỉ 17, 18 khiến các nhà sử học đặt nghi vấn về “tín ngưỡng đầu lâu” chỉ xuất hiện trong thời đại Đồ Sắt.
Ngoài điêu khắc, đầu người Celtic còn là một họa tiết trang trí thường gặp trên đồ vật. Hình ảnh đầu người xuất hiện ở những chỗ mà ta thường phải cầm nắm: tay cầm xe, quai bình, cạnh quai xô… Cách bài trí này có thể gợi lên hành động “săn đầu” thời xa xưa.
Người Celt cổ đại và Săn đầu người: Tại sao?
Nếu ta đồng ý rằng có đủ bằng chứng cho thấy người Celt cổ đã tiến hành săn, thu thập và tôn thờ đầu người, thì câu hỏi vẫn còn ở đấy: Tại sao họ làm vậy?
Người Celt tin rằng linh hồn nằm trong chính cái đầu, xem đó là trung tâm của sự sống, cảm xúc, đồng thời là biểu tượng của sức mạnh thần thánh từ thế giới bên kia (Megaw, 1970). Cũng có nguồn nói rằng, bằng cách chặt và giữ đầu kẻ thù, các chiến binh có thể kiểm soát linh hồn của người chết. Những chiếc đầu đó, chứa đựng sức mạnh siêu nhiên, sẽ cho phép họ kết nối với thần linh khi thực hiện nghi lễ (Armit, 2012). Niềm tin này có liên hệ với lời khẳng định của Julius Caesar rằng người Celt tin linh hồn không “tắt” ngay sau khi chết, và có lẽ vẫn tồn tại trong chiếc đầu rời, trước khi tiếp tục sang thế giới khác.
Săn đầu người có thể là hành động chỉ dành cho kẻ thù trên chiến trường, nhưng thu thập đầu người thì có thể áp dụng cho cả địch quân lẫn thành viên trong cộng đồng, như một phần của nghi thức tang lễ. Với người Celt, đầu người có liên hệ với sức mạnh, khả năng sinh sản, tuổi tác, địa vị, và giới tính trong nghi lễ (Armit, 2012). Trong khi săn đầu có thể là để kiểm soát, củng cố địa vị, và gieo rắc nỗi sợ, các nghi lễ liên quan đến đầu người được thu thập dường như là một phần trong mối liên hệ to lớn hơn giữa cơ thể người với thiên nhiên và cõi thần linh huyền bí, theo quan niệm của người Celt.
Một tín ngưỡng của người Celt liên quan đến đầu người và tự nhiên là ý tưởng rằng uống nước giếng từ hộp sọ của tổ tiên sẽ có đặc tính chữa lành (Pennick, 1996). Livy khẳng định rằng người Celt dùng sọ làm chén uống nước thiêng trong các lễ hội, và chúng được các thầy tế sử dụng thường xuyên hơn. Tuy nhiên, quan điểm sử dụng sọ tổ tiên để chữa bệnh dường như lại gắn với tầm quan trọng nghi lễ của nước đối với người Celt. Trong đức tin Celt, các nguồn nước tự nhiên sở hữu linh hồn cư trú bên trong và cần được tôn thờ. Bằng chứng khảo cổ học cho thấy việc hiến tế bằng xương và đồ kim loại xuống ao hồ là phổ biến. Niềm tin vào khả năng cứu chữa và biến đổi của nước do đó dẫn đến việc dùng sọ – chứa năng lượng huyền bí – như dụng cụ để chữa bệnh.
Liệu người Celt có “Tín ngưỡng thờ Đầu người”?
Câu trả lời ngắn gọn là có, người Celt thời kỳ Đồ Sắt có một hình thức “tín ngưỡng thờ đầu người”. Có cả bằng chứng văn bản ghi lại tập tục săn đầu, bằng chứng khảo cổ học về sự tôn kính họ dành cho đầu người, và mô-típ đầu người xuất hiện rất nhiều trong nghệ thuật Celtic. Song, sự thật phức tạp hơn những gì sử sách ghi lại. Đúng là họ chặt đầu kẻ thù và giữ lại, nhưng họ cũng chặt đầu tổ tiên và thành viên cộng đồng như một phần trong nghi thức tang lễ. Trong khi người ta tin rằng kẻ nắm giữ đầu người có thể dẫn dắt sức mạnh thần thánh và kiểm soát người đã khuất, họ cũng tin cái đầu đó có thể chữa bệnh. “Cái đầu” vẫn là một biểu tượng phức tạp trong văn hóa Celtic, nhưng không thể phủ nhận tầm quan trọng của nó.
