Lịch sử thế giới cổ đại thường được miêu tả thông qua các thành phố, từ bài thơ sử thi của Homer nói về cuộc chiến thành Troy, tới câu chuyện về những cuộc chiến giữa Athens và Sparta, Rome và Carthage. Từ thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, nhiều nhà sử học, nhà viết kịch, triết gia và học giả đều sống và làm việc trong các thành phố, và đối tượng đọc của họ cũng vậy. Khi người ta khám phá lại quá khứ cổ điển vào thời Phục hưng, thành phố lại trở thành trung tâm. Cả trong điện ảnh, trò chơi và khi ta thăm các di tích, chúng ta thường tưởng tượng về thời cổ đại qua lăng kính của thành phố.
Điều ngạc nhiên là, thành phố của họ khác biệt so với chúng ta nhiều hơn ta tưởng. Ban đầu, chúng rất nhỏ, thậm chí nhỏ hơn nhiều so với các thành phố ở Ai Cập và Cận Đông. Chỉ có một phần nhỏ dân số thực sự sống trong thành phố, đôi khi chỉ chiếm dưới 10%. Mặc dù tượng đài của họ đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều thủ đô trên thế giới, nhưng Athens đã phải dành nhiều thế hệ mới chỉ để xây dựng các ngôi đền trên Acropolis. Các ngôi đền này, mặc dù rất ấn tượng, lại nhỏ hơn nhiều so với các công trình kiến trúc ở các thủ đô trong thế kỷ 19 và 20.
Trong cuốn sách “Sự sống và cái chết của các thành phố cổ“, tôi đã đặt ra một sứ mệnh khám phá những điểm khác biệt giữa các thành phố cổ đại và hiện đại. Đặt ra những câu hỏi như: Tại sao thành phố ở Địa Trung Hải lại xuất hiện chậm như vậy? Tại sao chúng lại nhỏ bé đến thế? Lý do gì khiến nhiều thành phố cổ tiếp tục tồn tại đến ngày nay, một số thậm chí đã tồn tại suốt 3.000 năm? Tôi cũng đã đi sâu vào những trường hợp ngoại lệ, nơi một số thành phố đã phát triển nhanh chóng và trở thành trung tâm của hàng trăm nghìn người.
Để trả lời những câu hỏi này, tôi đã kết hợp khảo cổ học hiện đại với lịch sử cổ đại, cũng như lấy cảm hứng từ nhiều lĩnh vực khác như sinh thái học, lý thuyết tiến hóa, xã hội học và sinh học. Cuốn sách này không chỉ tập trung vào một số trường hợp nổi tiếng hoặc những nhân vật quan trọng. Thay vào đó, tôi đã khám phá sâu rộng về cách con người định cư, phát triển mạng lưới, ảnh hưởng của môi trường Địa Trung Hải, và lợi ích từ những phát minh công nghệ mới như tàu thuyền, thuần hóa lừa và xây dựng đường bộ.
Tôi đã cố gắng mô tả sự đa dạng văn hóa của Địa Trung Hải cổ đại, nhưng cũng nhấn mạnh rằng, dù khác biệt, chúng vẫn có nhiều điểm chung trong việc giải quyết các thách thức của đời sống đô thị. Mong rằng bạn sẽ thấy phần trích dẫn này thú vị và mang lại cho bạn cái nhìn mới về thế giới cổ đại.
Những thành phố đói khát
Trích từ sách Life and Death of Ancient Cities (Sự Sống và Cái Chết của những Thành phố Cổ đại)
Trong thời kỳ cổ đại, Địa Trung Hải chứng kiến sự ra đời của nhiều thành phố nổi tiếng, nơi mà mạng lưới thương mại phát triển mạnh mẽ. Nhờ việc trao đổi hàng hóa xa xỉ và kim loại quý giá, các thương nhân từ Phoenician, Hy Lạp và Etruscan đã nối liền những phần của thế giới Địa Trung Hải. Rất nhiều thành phố đã bắt nguồn từ những điểm trung chuyển quan trọng trên mạng lưới này.
Tuy nhiên, vào thế kỷ thứ sáu và thứ năm, mô hình buôn bán đã thay đổi. Thay vì chỉ tập trung vào hàng hóa xa xỉ, thị trường chú trọng hơn vào các sản phẩm hàng ngày. Ngoài Địa Trung Hải, thương nhân đã mở rộng phạm vi kinh doanh, nhập khẩu ngũ cốc từ Ai Cập, miền nam Nga và khám phá các khu vực như Adriatic và miền nam Pháp để tiếp cận tài nguyên của châu Âu ôn đới.
Sự phát triển của các quốc gia và sự mở rộng của các thành phố đã đẩy mạnh sự phát triển của thương mại khu vực. Các thành phố lớn, như Athens, đã tìm kiếm nguồn lúa mì từ những khu vực xa xôi như Biển Đen và Thung lũng Nile. Ngoài ra, các xã hội không phụ thuộc vào thành phố cũng đã tạo ra nhu cầu cho thị trường. Rượu vang đã trở nên phổ biến và được xuất khẩu rộng rãi. Sự xuất hiện của tiền tệ đã gia tăng nhu cầu đối với các kim loại quý như bạc, vàng, đồng và thiếc. Công nghệ mới trong việc quản lý nước làm cho chì trở thành một tài nguyên quý giá. Dầu ô liu được sử dụng rộng rãi không chỉ trong ẩm thực mà còn trong chiếu sáng và vệ sinh cá nhân. Gỗ, đá và gia súc cũng đã trở thành các mặt hàng thương mại chính. Đáng chú ý, thương mại người cũng đã trở nên phổ biến trong giai đoạn này.
Trong thời kỳ cổ đại, việc xây dựng tàu thuyền và đền đài ngày càng lớn đã tạo nên nhu cầu khổng lồ về gỗ. Rừng cây cao ở miền trung và nam Địa Trung Hải khá khan hiếm, nhưng người ta có thể tìm kiếm linh sam và thông ở Macedonia và bên bờ biển phía nam Biển Đen. Các thành phố ở Tây Địa Trung Hải hướng về Corsica và khu vực núi non sau Genoa. Mặc dù chủ nghĩa đô thị cổ điển không gây ra sự phá hủy rừng trên quy mô lớn ở mọi nơi, gỗ dài ngày càng trở nên thiếp kém.
Người dân thành thị ngày càng có nhu cầu vượt xa ngoài thực phẩm và nguyên liệu thô. Nô lệ được mua từ miền nam Nga, từ trung tâm châu Âu qua Adriatic và từ Tây Âu thông qua Thung lũng Rhône. Lính thuê cũng đi từ những khu vực này vào trung tâm Địa Trung Hải.
Nhờ việc buôn bán, đã xuất hiện một thế hệ mới của các thành phố thương mại. Marseilles và các thành phố con của nó ở miền nam Pháp không chỉ nối vùng Gaul Địa Trung Hải với mạng lưới đô thị mà còn kết nối với các tuyến đường thung lũng Rhône. Gốm Hy Lạp đã được tìm thấy ở những nơi xa như Burgundy và Berry. Người Massiliot đã giới thiệu việc trồng nho và văn minh cho người Gaul. Từ khoảng năm 500 trước Công nguyên, thành phố Adria và Spina đã mở đường cho người Etruscan và Hy Lạp tiếp cận Thung lũng Po và trung tâm châu Âu ở phía đông dãy Alps. Các thành phố dọc theo bờ biển Adriatic đã nối người Illyrian với thế giới Địa Trung Hải. Trong số đó, Apollonia là nổi bật nhất. Khu vực bắc Aegean, như Torone, trở thành điểm quan trọng trong việc vận chuyển gỗ, đặc biệt khi Sparta muốn hạn chế người Athens truy cập vào nguồn tài nguyên. Một chuỗi thành phố Hy Lạp từ Amphipolis đến Byzantium đã kết nối với nhiều bộ lạc Thracia, trao đổi nô lệ, gỗ, binh lính và kim loại.
Ngoài Byzantium, Biển Marmara dẫn đến Biển Đen. Những thành phố thương mại quan trọng nhất nằm ở bán đảo Crimea và bờ biển phía nam. Thành phố thương mại thành công nhất thường có bến cảng sâu, phù hợp cho tàu lớn và hoạt động buôn bán quy mô lớn. Về chính trị, họ thường giữa vị trí trung gian giữa các thế lực lớn và các liên minh Hy Lạp.
Sự tăng trưởng kinh tế và dân số ở châu Âu, kết hợp với sự phát triển của các đô thị và bối cảnh chính trị ở Địa Trung Hải, đã mở ra cơ hội cho mối liên kết mạnh mẽ giữa hai khu vực. Người châu Âu Bắc ham muốn những sản phẩm từ Địa Trung Hải, trong khi người ở Địa Trung Hải lại cần nguyên liệu thô và nô lệ từ phía Bắc. Tuy nhiên, mối quan hệ này không phải lúc nào cũng thuận lợi. Có thể, sự tiếp xúc gia tăng giữa hai bên chỉ làm tăng sự nhận diện về sự khác biệt giữa họ.
Kết quả của sự tiếp xúc này là không dễ đoán. Các cuộc xâm lược từ người man rợ gây ra nhiều rắc rối, nhưng những quốc gia như La Mã và Pergamum đã tận dụng những cuộc xâm lược này để tăng cường uy tín và ảnh hưởng của mình. Ví dụ, người Gaul được miêu tả một cách bi thảm trong các tượng tại Pergamon, nhấn mạnh sự chiếm ưu thế của Pergamon trước người Ga-la-ti ở Anatolian. Trong khi đó, chiến thắng của La Mã trước tướng Manlius Vulso vào năm 187 trước Công nguyên được coi là một sự kiện lớn. Đến cuối thế kỷ trước Công nguyên, Thượng viện La Mã thậm chí còn coi tình trạng hỗn loạn từ người Gaul là một tình trạng khẩn cấp.
Tuy nhiên, trước hết, sự phát triển kinh tế ở vùng ngoại ô Aegean đã làm thay đổi hoàn toàn sự cân bằng quyền lực. Một vương quốc ở phía đông bắc Balkan đã nhận ra giá trị kinh tế tiềm năng của mình, từ đó dần dần trở thành một trung tâm chính trị quan trọng trong thế giới Hy Lạp. Vương quốc đó là Macedon.
Vương quốc Macedon đã trở thành một lực lượng chính trị đáng gờm đầu tiên xuất hiện từ châu Âu nội địa. Với sự lãnh đạo của Philip II, quân đội Macedonia tiến về phía nam, chiếm lĩnh Hy Lạp. Còn con trai ông, Alexander Đại đế, đã mở rộng lãnh thổ sang phía đông, đánh bại Đế quốc Ba Tư. Quá trình trao đổi hàng hóa kéo dài hàng thế kỷ giữa các thành phố ven biển Địa Trung Hải và vùng nội địa châu Âu đã giúp khai phóng tiềm năng của châu Âu, đồng thời cũng giúp người dân châu Âu nhận ra sự phồn thịnh của khu vực phía nam. Mặc dù các thành phố vẫn tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế ở Địa Trung Hải, nhưng từ thời điểm này, chúng bắt đầu nằm dưới sự cai trị của các vị vua và hoàng đế. Và cho đến khi thời cổ đại kết thúc, người dân Địa Trung Hải luôn dè dặt nhìn về hướng bắc, luôn tự hỏi vùng rừng và đồng cỏ châu Âu ôn đới cũng như các thảo nguyên xa xôi ẩn giấu sức mạnh nào.
