Chúng ta thường hình dung đến vùng phía nam Lưỡng Hà (nay là Iraq và Kuwait) khi nhắc đến cái nôi của văn minh nhân loại. Khu vực này được gọi là Sumer, mang nghĩa “vùng đất của các vị vua văn minh“. Người Sumer cũng rất tự hào về sự vĩ đại của họ, tự xưng là “dân tộc đầu đen” và gọi quê hương là “đất nước”. Hóa ra Kinh Thánh cũng biết đến vùng này dưới tên gọi Shinar.
Người Sumer được xem là cha đẻ của của hầu hết những phát minh “đầu tiên” – như hệ thống chữ viết! Họ thậm chí còn có một thành phố huyền thoại tên là Eridu, được cho là nơi khởi nguồn của nền văn minh nhân loại.
Tua ngược dòng thời gian về thời Ubaid
Trước đây người ta tin rằng nền văn minh Sumer xuất hiện khoảng 5.000 năm TCN, nhưng có lẽ câu chuyện không chỉ gói gọn trong khoảng thời gian ấy. Dường như đã có một cộng đồng cư dân sinh sống ở khu vực này từ rất lâu về trước. Ta không biết rõ những người định cư này là ai, nhưng các nhà khảo cổ đã đặt cho họ biệt danh là “người Ubaid” hay “người Tiền Euphrates”. Bỏ qua mấy cái tên hào nhoáng, thì những người này đã sớm phát triển nông nghiệp từ trước năm 5.000 TCN.
Chúng ta vẫn đang cố gắng tìm hiểu xem chính xác người Sumer xuất hiện khi nào. Nhưng dù họ là ai, họ đã xây dựng dựa trên nền tảng của dân tộc Ubaid và đưa mọi thứ lên một tầm cao mới!
Từ Thành Thị Đến Những Ông Vua Cổ Đại
Hồi 2100 trước Công Nguyên gì đó, người Sumer có làm ra cái danh sách các ông vua viết bằng chữ hình nêm. Về cơ bản, cái này là công cụ “chém gió” để mấy ông vua vùng Lưỡng Hà khoe khoang về việc họ siêu ngầu và đã thiết lập trật tự từ hỗn loạn – thứ mà người Mesopotamian tin là do các vị thần ban cho. Một trong những ông vua đỉnh của chóp trong danh sách đó là Etana, nổi tiếng vì chơi thân với đại bàng và mấy chiến tích huyền thoại khác.
Vì Sao “Danh Sách Vua” Lại (Có Vẻ) Quan Trọng
Cái danh sách này có lẽ được một ông vua ngẫu nhiên, Utu-Hegal, tạo ra để nâng tầm bản thân bằng cách gắn kết với mấy vị vua anh hùng thời xưa. Họ đâu có quan tâm gì đến việc ghi lại lịch sử như chúng ta – với họ, các vị thần mới là số một. Chính vì thế mà việc tìm hiểu về Sumer cổ đại khá khó, và phần lớn thông tin mà chúng ta biết được là nhờ công của các nhà khảo cổ học.
Những Thành Phố Đầu Tiên, Những Cái “Đầu Tiên” Khác
Dù nền văn minh Sumer bắt đầu như thế nào thì một điều chắc chắn: họ siêu sáng tạo. Bạn nghĩ đến bánh xe, chữ viết, thuyền buồm, nông nghiệp – tất cả đều từ mấy ông này mà ra. Phần lớn đều đồng tình rằng mấy thành phố xuất hiện đầu tiên là ở khu vực Sumer, mấy cái tên như Eridu, Uruk, Ur… Uruk được coi là thành phố “xịn” đầu tiên thực sự, dù một số cái tên khác thuộc về nền văn minh Ubaid có gốc xưa hơn.
Từ khoảng 5000 năm đến 1750 năm trước Công Nguyên, các thành phố Sumer làm mưa làm gió. Họ có hẳn một hệ thống chính trị, giao thương, rồi thì chữ viết hoành tráng các kiểu. Nhưng “nhân vô thập toàn”, rồi hàng xóm (người Elamite và Amorite) tràn sang xâm lược, về cơ bản xóa sổ người Sumer khỏi bản đồ dân tộc độc lập.
Lịch sử Sumer với các Đế chế
Chúng ta hãy cùng tìm hiểu về một số giai đoạn quan trọng trong lịch sử của người Sumer, những người tiền cổ đại đã đặt nền tảng đầu tiên cho nền văn minh nhân loại.
Những Cuộc Đấu Tranh Quyền Lực Đầu Tiên Và Sự Trỗi Dậy Của Các Vị Vua
Khởi điểm, các thành bang Sumer không hề “bình yên”. Họ tranh giành nhau các vùng đất màu mỡ và nguồn nước rất quyết liệt. Khái niệm về một vị vua vẫn chưa thực sự hình thành – thay vào đó, các “ensi“, tạm dịch là vua tư tế, là những người cai trị. Ngay sau đó, các khái niệm trở nên hiện đại hơn. Họ chuyển sang một vị trí mà chúng ta ngày nay xem là “vua” – người Sumer gọi đó là “lugal” có nghĩa là “người quan trọng”.
Khoảng năm 2500 trước Công Nguyên, một thành bang tên là Lagash vươn lên dẫn đầu. Vị vua của họ, Eannutum, về cơ bản đã xây dựng một đế chế nhỏ. Ngay sau đó, Sargon xứ Akkad xuất hiện – câu chuyện về ông bắt đầu từ công việc “người làm vườn” cho vua, nhưng cuối cùng, ông trở thành một thống soái, lên nắm quyền và xây dựng một đế chế lớn hơn nhiều – Đế chế Akkad. Đây là đế chế “quốc tế” đầu tiên trên thế giới, thống trị phần lớn khu vực.
Người Guti: Hàng Xóm Không-Thân-Thiện Của Sumer
Tiếc thay, mọi thứ bắt đầu đi xuống dốc kể từ thời điểm đó. Một nhóm người được gọi là người Guti, sống ở phía bắc vùng đất mà ngày nay là Iran, đã xâm lược và phá hủy Sumer. Các nhà sử học gọi thời kỳ này là “thời kỳ đen tối” và ai ai cũng đều căm ghét người Guti.
Sumer Trỗi Dậy – Thời Kỳ Ur III
Cuối cùng, người Sumer đã có một cú hồi sinh ngoạn mục được gọi là Thời kỳ Ur III. Đây giống như thời kỳ Phục hưng của người Sumer, khi mọi thứ bắt đầu trở nên tuyệt vời trở lại. Các vị vua tên là Ur-Nammu và Shulgi đã rót hàng tấn của cải vào nghệ thuật và công nghệ – họ muốn làm cho vương quốc của mình trở nên vĩ đại. Và có vẻ mọi thứ như ý! Thời kỳ của họ vô cùng quan trọng bởi vì tất cả những cải tiến đã đặt nền móng cho cách thức vận hành của nền văn minh sau này.
Suy tàn
Shulgi, một vị vua người Sumer, nghĩ rằng mình có một kế hoạch tuyệt vời để ngăn chặn những “người Amorites” (một bộ tộc nói tiếng Semit) phiền toái hay quấy nhiễu vương quốc. Ông cho xây một bức tường đồ sộ – dài tận 155 dặm! Nhưng không may cho Shulgi và toàn bộ người dân Sumer, kế hoạch của ông thất bại.
Hóa ra, các con trai và cháu trai của ông đều đã cố gắng sửa chữa bức tường khổng lồ này, nhưng nó vẫn không thể ngăn cản người Amorite. Bức tường gần như không thể có đủ quân lính canh giữ, và tệ hơn, nó không được xây kín ở hai đầu. Vì vậy, kẻ xâm lược có thể đơn giản đi vòng qua mép tường mà chẳng gặp vấn đề gì.
Sự Sụp Đổ của Thành Ur và Những Thay Đổi Lớn
Cuối cùng, những người Elamite xảo quyệt từ vùng đất bên cạnh đã xuyên thủng bức tường, cướp phá thành phố Ur, và thậm chí bắt theo vị vua vào khoảng năm 1750 TCN. Từ đó, tình hình ngày càng tồi tệ. Người Amorite tràn vào, và với thành Ur đã trở thành đống đổ nát, một nạn đói khủng khiếp ập đến, rất có thể là do sự thay đổi khí hậu và việc khai thác đất đai quá mức cho nông nghiệp.
Rất nhiều người Amorite đã rời khỏi Sumer, bao gồm (theo phỏng đoán) một người đàn ông tên là Abraham, người sau này trở thành nhân vật chính trong kinh thánh. Ông đã du hành và cuối cùng định cư ở một nơi tên là Canaan.
Sự kết thúc của nền văn minh Sumer (nhưng di sản của họ vẫn trường tồn)
Sau sự sụp đổ của thành Ur, rất nhiều người Sumer đã di cư về phía bắc. Ngôn ngữ của họ dần phai nhạt, được thay thế bằng tiếng Akkad. Văn minh Sumer, như mọi người biết, đã kết thúc. Tuy nhiên, người Sumer để lại một di sản vĩ đại! Họ đóng một vai trò quan trọng trong những điều mà ngày nay chúng ta xem là hiển nhiên. Bạn cần bằng chứng? Họ chính là những người nghĩ ra khái niệm một ngày có 24 giờ!
Di sản
Bạn nên biết ơn người Sumer vì rất nhiều thứ. Trường học, các câu thành ngữ, toàn bộ khái niệm phân chia thời gian thành giờ và phút – thậm chí, họ còn chính là những người nghĩ ra cung hoàng đạo! Họ cũng rất coi trọng luật lệ và trật tự – bộ luật của Ur-Nammu cực kỳ quan trọng và ảnh hưởng đến các hệ thống luật pháp sau này, thậm chí vượt xa khỏi lãnh thổ Sumer. Nó giống như một tấm bản thiết kế vậy.
Nói tóm lại, người Sumer có tầm ảnh hưởng sâu rộng – những thứ họ nghĩ ra cách đây rất, rất lâu vẫn còn tác động đến cách chúng ta làm việc và niềm tin của chúng ta ngày nay! Đó chính là cách họ để lại dấu ấn cho thế giới.
