# Vương quốc Mitanni: Bí ẩn đế chế hùng mạnh thời Đồ Đồng
Giữa những câu chuyện về Ai Cập, Babylon hay đế chế Hittite, có một vương quốc ít được nhắc đến nhưng từng đóng vai trò quan trọng trong lịch sử Cận Đông cổ đại – Mitanni. Tồn tại trong khoảng thế kỷ 16-12 TCN, Mitanni là nơi hội tụ của hai dân tộc: người Hurrian bản địa và tầng lớp quý tộc gốc Ấn-Âu. Họ đã xây dựng một vương quốc hùng mạnh nhờ ngoại giao khôn khéo, chiến tranh và thương mại, trước khi sụp đổ dưới sự tấn công của kẻ thù và nội chiến.
Mitanni nằm ở đâu?
Mitanni tọa lạc tại Bắc Lưỡng Hà, khu vực ngày nay là đông bắc Syria và bắc Iraq. Ranh giới của vương quốc này không rõ ràng, nhiều học giả cho rằng nó giống một liên minh các tiểu quốc hơn là một vương quốc tập trung.
Trong thời kỳ hưng thịnh, Mitanni kiểm soát nhiều thành phố quan trọng:
– Phía Tây: Alalah, Aleppo, Emar, Taide, Alshe.
– Phía Đông: Assyria và thành phố Nuzi.
– Phía Bắc: Vùng “Khurri Land” – có lẽ là trung tâm quyền lực ban đầu của người Hurrian.
Ba thành phố quan trọng nhất của Mitanni:
1. Nuzi (ngày nay là Iraq) – nơi lưu giữ nhiều tài liệu khảo cổ quý giá.
2. Alalah – trung tâm thương mại phía đông, có thể là chư hầu của Mitanni.
3. Washshukkanni – thủ đô bí ẩn chưa được tìm thấy, nhiều khả năng nằm gần thượng nguồn sông Habur.
Người Hurrian – Nền tảng dân tộc của Mitanni
Phần lớn dân số Mitanni là người Hurrian, một dân tộc có ngôn ngữ không thuộc hệ Ấn-Âu hay Semitic. Tiếng Hurrian được ghi lại bằng chữ hình nêm (cuneiform), tương tự tiếng Akkadian, nhưng có họ hàng gần với tiếng Urartian cổ.
Người Hurrian xuất hiện từ thiên niên kỷ 3 TCN, với trung tâm là thành phố Urkesh (đông bắc Syria). Họ từng lập nên các vương quốc nhỏ như Urshu và Hashshu, nhưng thường xuyên bị các dân tộc khác cai trị.
Trong Kinh Thánh, người Hurrian có thể được nhắc đến với tên Horites (Sáng thế ký 14:6). Các nền văn minh khác gọi họ là Hanigalbat (Lưỡng Hà) hoặc Nahrina (Ai Cập).
Tầng lớp quý tộc Ấn-Âu – Bí ẩn của Mitanni
Điều thú vị nhất về Mitanni là tầng lớp cai trị của họ không phải người Hurrian, mà là người Ấn-Âu (Indo-Aryan). Họ có thể là nhóm di cư từ thảo nguyên phía bắc Caucasus, tách ra từ làn sóng Ấn-Âu đổ vào Ấn Độ khoảng 1500 TCN.
Bằng chứng ngôn ngữ:
– Tên các vua Mitanni mang gốc tiếng Phạn (Vedic):
– Tushratta = “Tvesa-Ratha” (chiến xa tấn công).
– Shaushtatar = “Savatar” (chiến binh).
– Hiệp ước Shattiwaza (khoảng 1350 TCN) liệt kê các vị thần Ấn-Âu: Mitra, Varuna, Indra, Nasatya – tương ứng với thần thoại Vedic.
Có giả thuyết cho rằng người Ấn-Âu ban đầu được thuê làm lính đánh thuê, sau đó giành quyền lực thông qua hôn nhân hoặc đảo chính. Dù bằng cách nào, đến thế kỷ 15 TCN, hai dân tộc này đã hợp nhất, đưa Mitanni trở thành cường quốc.
Mitanni trong chính trị Cận Đông
Mitanni là một trong những thành viên của “Câu lạc bộ Đại cường quốc” thời Đồ Đồng, cùng với Ai Cập, Babylon, Hittite, Alashiya (Síp) và sau này là Assyria.
Thời kỳ huy hoàng (thế kỷ 15 TCN)
Dưới thời vua Shaushtatar, Mitanni:
– Đánh bại Hittite, chiếm các tiểu quốc Kizzuwadna và Ugarit.
– Phá hủy thành Ashur của Assyria, thống trị Bắc Lưỡng Hà.
– Ban đầu xung đột với Ai Cập (dưới Thutmose III), nhưng sau đó liên minh để chống Hittite.
Suy tàn và sụp đổ (thế kỷ 14-13 TCN)
Đến thời vua Tushratta, Mitanni suy yếu do:
– Nội chiến: Anh trai Tushratta bị ám sát, tranh chấp ngai vàng.
– Nổi loạn: Chư hầu Amurru tấn công Byblos, Mitanni phải cầu viện Ai Cập (ghi trong Lá thư Amarna EA 95).
– Hittite và Assyria tấn công:
– Vua Hittite Suppiluliuma I phá hủy Washshukkanni (1377 TCN).
– Assyria dưới Ashur-uballit I tách khỏi Mitanni, trở thành cường quốc mới.
– Đến thời Shalmaneser I (1272-1244 TCN), Mitanni hoàn toàn bị xóa sổ.
Di sản của Mitanni
Dù tồn tại ngắn ngủi, Mitanni để lại dấu ấn qua:
– Nghệ thuật: Gốm Nuzi, con dấu hình trụ đặc trưng.
– Ngôn ngữ: Ảnh hưởng tiếng Phạn trong tên người và thần thoại.
– Ngoại giao: Là cầu nối giữa Ai Cập, Hittite và Babylon.
Ngày nay, Mitanni vẫn là một bí ẩn khảo cổ, đặc biệt là vị trí thủ đô Washshukkanni. Nhưng câu chuyện về vương quốc này cho thấy sự phức tạp của thế giới Đồ Đồng – nơi các dân tộc đan xen, tranh đoạt, và cùng viết nên lịch sử.
Bài viết liên quan
- Akkad và Đế chế Akkad
- Đế chế Assyria – Lịch sử, Văn minh và di sản
- Bộ Luật Hammurabi của đế quốc Babylon
