Dân tộc ta vốn có truyền thống về thủy quân, song “hải quân” – đặc biệt là hải quân chuyên nghiệp – thì lại khác. Nhìn chung trong các triều đại đã qua, Việt Nam không quá nổi bật ở Đông Á về mảng này. Tuy vậy, riêng hải quân vương triều Lý là một ngoại lệ hiếm có, trở thành điểm sáng thú vị trong lịch sử
Các ghi chép sử sách còn lại không đủ để tái hiện một cách rõ ràng về quy mô, tổ chức, vận hành hay phương tiện tàu bè của đội quân này. Tuy nhiên vẫn có thể cho thấy một số dấu vết thông qua 3 chiến dịch tiêu biểu mà họ tham gia :
– Đầu tiên, vận chuyển cánh quân chủ lực hàng vạn người bao gồm cả voi chiến do đích thân Lý Thường Kiệt chỉ huy tập kích phủ đầu “tiên phát chế nhân” vào các châu Khâm – Liêm rồi công hạ Ung Châu trước khi rút lui an toàn về nước năm 1076
– Thứ hai, chặn đánh tan tành cánh quân thủy do Dương Tùng Tiên chỉ huy ngay ở ngoài khơi Đông Kênh, phá thế thủy bộ phối hợp, qua đó dẫn đến thất bại toàn cục của quân Tống năm 1077
– Thứ ba, đưa hoàng thân Lý Long Tường cùng gia quyến cập bến Cao Ly thành công năm 1226, mở ra mối uyên nguyên Việt – Hàn
Trên cơ sở chủ yếu là suy lý do thiếu thốn sử liệu, tôi mạnh dạn đưa ra một vài nhận định về hải quân Lý như sau:
– Hải quân Đông Bắc không phải là quân đội trung ương mà là quân đội riêng của vương hầu theo chế độ Lý – Trần. Tại địa vực xung quanh Hải Phòng và một phần Quảng Ninh với thủ phủ là Đồ Sơn hiện nay tồn tại một thái ấp lớn do nhánh vương tộc thuộc dòng chú/bác Thái Tổ Lý Công Uẩn nắm giữ ngay từ khi nhà Lý mới khai lập. Nhánh này nối đời kế tập tước Vương và giữ chức Hải/Thủy quân đô đốc, chịu trách nhiệm phòng thủ vùng biển Đông Bắc. Sau đời Lý Kế Nguyên mỗi khi nhánh này bị tuyệt tự thì dòng chính ở Thăng Long sẽ cử ra một hoàng tử tông thất như Lý Dương Côn – Lý Long Tường nhập thất làm con thừa tự kế thừa hương hỏa, tất nhiên họ sẽ mất đi tư cách kế thừa hoàng vị.
Đọc thêm
– Đây là một thái ấp nắm giữ quyền tự trị cao sở hữu nền tảng kinh tế riêng dựa trên chủ yếu là tham gia vào mạng lưới thương mại hàng hải trong khu vực với cảng Vân Đồn đóng vai trò trung tâm – ngược lại với nền kinh tế nông nghiệp chủ đạo của cả nước ta thời bấy giờ. Đó chính là cơ sở để họ có thể duy trì và vận hành một đội hải quân chuyên nghiệp vững mạnh, và vẫn hiệu quả cho đến tận khi nhà Lý vong. Cũng nhờ đó, họ khá thông thạo các tuyến đường biển trong một biên vực rộng lớn ở Đông Á cả về các điều kiện tự nhiên lẫn nhân văn. Điều này giải thích một cách hợp lý cho việc hải đội dễ dàng xuất dương hàng vạn dặm đến thẳng Cao Ly hay là đưa sứ giả Kim quốc về Đại Việt.
– Không thuộc về triều đình trung ương kiểm soát trực tiếp nên tất nhiên đội quân này hầu như rất ít được ghi chép trong sử sách và cũng không được điều động nhiều ngoại trừ các chiến dịch lớn như kể trên. Với quy chế một lãnh địa tự trị gần như theo kiểu “quốc gia trong quốc gia” còn cho phép ta lý giải việc nhánh gia tộc Lý Long Tường có đủ nguồn lực thực hiện một cuộc vượt biển hiếm có cả về quy mô, quãng đường và thời gian. Nó cũng giải thích được việc nhà Trần – đứng đầu lúc bấy giờ là Trần Thủ Độ – để yên cho nhánh tàn dư hoàng tộc Lý này cùng với cả đội quân của họ được êm đẹp di cư : điều này không khó hiểu khi đặt trong bối cảnh một “thỏa thuận ngầm” mà cả đôi bên đều có lợi..