Abd al-Rahman I là người đã sáng lập ra Tiểu vương quốc Cordoba, cai trị dưới danh hiệu Abd al-Rahman I từ năm 756 cho đến 788 sau Công nguyên. Là một trong số ít người sống sót của triều đại Umayyad sau khi đế chế này sụp đổ trước triều đại Abbasid, Abd al-Rahman đã kết nối hai triều đại Hồi giáo Umayyad, đồng thời xây dựng nên một tiểu vương quốc Umayyad riêng biệt ở Tây Ban Nha. Mặc dù không phải là người đầu tiên đưa đạo Hồi vào Tây Ban Nha, Abd al-Rahman đã biến nó thành một thế lực chính trị và văn hóa hùng mạnh, độc lập và có sức ảnh hưởng lâu dài.
Triều đại Umayyad
Triều đại Umayyad bắt đầu trở thành lãnh đạo của thế giới Hồi giáo vào năm 661 sau Công nguyên dưới thời Muawiya, thống đốc của Syria Hồi giáo. Trong gần một thế kỷ cai trị thế giới Hồi giáo, Syria và người Ả Rập Syria trở thành nền tảng quyền lực vững chắc cho nhà Umayyad. Từ thủ đô Damascus, họ đã mở rộng đế chế đến tận biên giới Trung Quốc ở phía đông và sang tận châu Âu ở phía tây. Umayyad từng hai lần vây hãm thủ đô Constantinopolis của đế chế Byzantine, đồng thời giao chiến với nhà Đường Trung Hoa và người Frank.
Nói một cách ngắn gọn, nhà Umayyad đã tạo ra đế chế hùng mạnh và giàu có bậc nhất vào thời điểm đó. Abd al-Rahman, cháu trai của Caliph Hisham (trị vì 724-743 sau Công nguyên), cũng chào đời trong triều đình quyền quý và tráng lệ này. Nhưng cuộc sống nhung lụa nơi triều đình, nơi Abd al-Rahman dự định sẽ sống hết phần đời còn lại, đã bị tước đoạt khỏi tay chàng trai trẻ trong ngọn lửa cách mạng. Sự tập trung thái quá của nhà Umayyad cho Syria và người Ả Rập, gần như lờ đi các dân tộc khác trong đế chế, cuối cùng đã phản tác dụng.
Vào năm 747 sau Công nguyên, tại tỉnh biên giới Khurasan, nhà lãnh đạo địa phương Abu Muslim đã tuyên bố nổi dậy chống lại triều đình Umayyad. Cuộc cách mạng này tiến thẳng vào trung tâm của đế chế, đánh bại vị Caliph cuối cùng của Umayyad trong Trận sông Zab vào năm 750. Triều đại Abbasid nay đã nắm quyền kiểm soát.
Hoàng Tử Cô Đơn
Nhà Abbasid lên nắm quyền và quyết tâm xóa sổ toàn bộ hậu duệ của gia tộc Umayyad. Một trong số ít những người may mắn sống sót là Abd al-Rahman. Chàng hoàng tử trẻ, tận mắt chứng kiến gia đình bị sát hại dã man, phải bỏ trốn trong kinh hoàng. Ban đầu, anh chạy về phía sông Euphrates cùng một vài người thân. Nhưng rồi, trước sự truy lùng gắt gao, anh buộc lòng bỏ rơi họ, bao gồm cả cậu con trai bé bỏng Sulayman, để tiếp tục chạy trốn một mình.
Vài năm sau đó, Abd al-Rahman sống nay đây mai đó, chỉ có duy nhất người hầu trung thành – Bedr bầu bạn. Họ bí mật băng qua Palestine, rồi tiến về phía Tây, đi dọc khắp Bắc Phi Hồi Giáo để tìm một chốn dung thân. Người cai trị vùng đất Hồi giáo Ifriqiya (Tunisia ngày nay) ban đầu mở lời chào đón những người Umayyad còn lại. Thế nhưng, lo sợ rằng dòng họ này sẽ tước đoạt quyền lực, ông ta quyết định quay lưng. Bị phản bội, Abd al-Rahman đành tiếp tục cuộc hành trình đầy cam go.
Nhờ gốc gác bên ngoại từ các bộ lạc Berber Bắc Phi, Abd al-Rahman nhận được sự giúp đỡ từ họ. Tuy nhiên, khoảnh khắc quyết định cuộc đời chàng hoàng tử đến khi anh đặt chân tới eo biển Gibraltar năm 755. Lúc này Abd al-Rahman đã ở một nơi cách xa sự truy sát của nhà Abbasid hết mức có thể. Tại đây, anh phái Bedr sang Tây Ban Nha để thăm dò tình hình, hy vọng tìm được một quê hương mới.
Hồi năm 711, quân đội Hồi giáo đã xâm chiếm và nhanh chóng khuất phục vương quốc Visigoth đang suy yếu ở Tây Ban Nha, bao gồm cả kinh đô Toledo. Một số người theo Kitô giáo chạy trốn và thành lập một tiểu quốc nghèo nàn ở cực bắc bán đảo. Tiểu quốc này sẽ phải trải qua cuộc chiến sinh tử với người Hồi giáo giành quyền kiểm soát bán đảo Iberia trong suốt bảy thế kỷ sau đó. Sau khi chinh phục vùng đất Visigoth, nhà Umayyad thiết lập một bộ máy hành chính gọi là Al-Andalus và phái các thống sứ tới cai trị danh nghĩa. Vị thống sứ cuối cùng, Yusuf al-Fihri, đến Tây Ban Nha vào năm 747.
Nhưng thực tế, Al-Andalus chìm trong hỗn loạn. Một cuộc nổi dậy lớn của người Berber vào những năm 740 đã làm bùng lên những căng thẳng sắc tộc giữa quân đội Berber và Syria vốn âm ỉ từ lâu. Lãnh đạo quân đội Yemen chủ yếu là Al-Fihri, đang trong cuộc chiến khốc liệt với một cựu tể tướng của mình, al-Sumayl. Al-Sumayl được hỗ trợ bởi các binh sĩ Ả Rập Syria ở Zaragoza.
Tiểu vương quốc Hồi giáo trên bán đảo Iberia
Abd al-Rahman, hậu duệ của triều đại Umayyad đã may mắn sống sót, đặt chân đến thành phố Almuñécar ở Tây Ban Nha vào năm 755 sau Công Nguyên. Trong hơn nửa thế kỷ đô hộ, Tây Ban Nha liên tục đón nhận quân đội Ả Rập Syria, những người vẫn trung thành với nhà Umayyad. Lấy cảm hứng từ tên tuổi lẫy lừng của triều đại, có lẽ mệt mỏi vì nội chiến ở Al-Andalus (tên khu vực bán đảo Iberia thời đó), mọi người đã tập hợp dưới ngọn cờ của Abd al-Rahman.
Quân đội của ông chiếm lấy Malaga và Seville, sau đó tiến đánh Cordoba, thủ phủ của vùng Al-Andalus vào năm 756. Ngay dưới chân thành, Abd al-Rahman đã đánh bại lực lượng của Al-Fihri. Al-Fihri chạy trốn đến Toledo để tập hợp một đội quân khác, nhưng danh tiếng của Abd al-Rahman lúc này đã lớn đến mức ông không cần phải đích thân truy đuổi.
Chẳng bao lâu sau, thủ cấp của Al-Fihri được chuyển đến tận Cordoba, còn al-Sumayl bị bắt và tống giam ngay tại đây. Với hầu hết các thành phố lớn ở miền nam Tây Ban Nha nằm dưới sự kiểm soát của mình, Abd al-Rahman tuyên bố mình là Emir (Tiểu vương) của Cordoba vào năm 756.
Bản thân là nạn nhân của nhà Abbasid (một triều đại Hồi Giáo đối nghịch), tiểu vương quốc của Abd al-Rahman trở thành nơi trú ẩn cho những người đối lập về chính trị và tôn giáo đang phải chịu sự đàn áp của chế độ Abbasid. Trong số những người tị nạn có Sulayman, con trai của Abd al-Rahman, người mà ông đã phải bỏ lại bên bờ sông Euphrates khi trốn chạy khỏi sự truy sát của nhà Abbasid sáu năm trước.
Ở nơi rìa thế giới này, một quốc gia Hồi giáo ly khai đầu tiên trong lịch sử đã ra đời. Abd al-Rahman thăng chức cho những người thân thuộc với nhà Umayyad, và chẳng mấy chốc, tiểu vương quốc này đã gần như là một phiên bản thu nhỏ của Đế chế Umayyad năm xưa.
Vị vua mới của triều Abbasid, Al-Mansur (trị vì 754-775), vô cùng tức giận trước việc một kẻ hậu sinh dám tách một phần đế chế của mình. Cơn thịnh nộ này càng tăng cao bởi thực tế là Al-Mansur cũng thừa hưởng toàn bộ tư tưởng diệt trừ nhà Umayyad từ vị vua tiền nhiệm. Al-Mansur đã bổ nhiệm một thống đốc mới cho châu Phi tên là Al-Ala để đánh bại tiểu vương quốc của Abd al-Rahman.
Năm 763, Al-Ala đổ bộ một lực lượng Abbasid vào nước Bồ Đào Nha ngày nay. Đội quân hùng hậu của Al-Ala đã bao vây được Abd al-Rahman tại thành phố Carmona, và dường như Tiểu vương quốc Cordoba khó lòng duy trì được bao lâu nữa. Tuy nhiên, trước nguy cơ chết đói, Abd al-Rahman đã dẫn quân đội của mình ra khỏi Carmona và tấn công bất ngờ vào quân đội Abbasid. Thủ cấp của kẻ thù được tẩm muối và gửi cho Al-Mansur, người đã miễn cưỡng thừa nhận ông ta may mắn vì Địa Trung Hải ngăn cách giữa mình và vị hậu duệ Umayyad.
Khám Phá Lịch Sử Thế Giới
Abd al-Rahman: Hận thù và quyền lực
Dù đã chiến thắng nhà Abbasid ở Tây Ban Nha, Abd al-Rahman vẫn nung nấu quyết tâm trả thù quê nhà Syria của ông. Ông không đơn thuần muốn xây dựng một đế chế mới, mà còn khao khát hủy diệt hoàn toàn nhà Abbasid – những kẻ đã tàn sát gia đình ông. Nhưng Abd al-Rahman chưa bao giờ có cơ hội đó, vì quãng đời còn lại của ông phải chìm sâu trong các cuộc chiến giành quyền kiểm soát Tây Ban Nha theo Hồi Giáo. Khởi nghĩa nổ ra khắp nơi, buộc Abd al-Rahman phải giành giật từng thành phố trên đường tiến quân về phương bắc.
Thành phố Zaragoza ở đông bắc Tây Ban Nha là một trở ngại đặc biệt khó khăn. Zaragoza tuy theo Hồi Giáo nhưng khá tự trị từ thời thống đốc Al-Fihri, vùng đất này cùng lãnh thổ phía bắc sông Ebro ngoan cường chống lại việc sát nhập vào Tiểu vương quốc Cordoba. Tình hình ở Tây Ban Nha trở nên phức tạp hơn năm 777 sau Công Nguyên, khi Zaragoza cầu viện đến vị vua người Frank – Charles I, hay còn được biết đến trong lịch sử là Charlemagne Đại đế (trị vì 768-814 sau CN). Charlemagne không chỉ điều một đội quân nhỏ, mà toàn bộ binh lực hùng hậu của ông tràn qua dãy Pyrenees tiến vào Tây Ban Nha.
Thành phố Barcelona nổi loạn theo Hồi Giáo mở cổng cho Charlemagne, nhưng chính Zaragoza – nơi mời ông vào – lại nhận ra ý đồ bành trướng của Charlemagne. Thấy Zaragoza đóng cổng thành, Charlemagne đành rút lui qua đèo Roncesvalles năm 778 sau CN, nhưng đội hậu vệ của ông bị tàn sát bởi người Basque bản địa trong một cuộc phục kích. Roncesvalles là thất bại duy nhất trong sự nghiệp quân sự lẫy lừng của Charlemagne, và trở thành cảm hứng cho thiên anh hùng ca huyền thoại “Chanson de Roland” (Bài ca Roland).
NĂM 783 SAU CN, ZARAGOZA THẤT THỦ VỀ TAY QUÂN ĐỘI UMAYYAD. CUỐI CÙNG, TOÀN BỘ TÂY BAN NHA THEO HỒI GIÁO ĐỀU NẰM TRONG TAY ABD AL-RAHMAN.
Sau khi Charlemagne rút đi, Zaragoza vẫn là cái gai trong mắt Abd al-Rahman. Ông nắm quyền kiểm soát thành phố này bằng cách hối lộ một quý tộc địa phương ám sát thủ lĩnh Zaragoza, đổi lại ông sẽ phong cho tay quý tộc này chức thống đốc toàn vùng. Nhưng một khi vị thống đốc mới bắt đầu có ý muốn độc lập, Abd al-Rahman lần này đã đủ mạnh để trực tiếp tấn công. Năm 783 sau CN, Zaragoza thất thủ về tay quân đội Umayyad. Cuối cùng, toàn bộ Tây Ban Nha theo Hồi Giáo đều nằm trong tay Abd al-Rahman.
Di sản của Abd al-Rahman
Ngoài việc thành lập Tiểu vương quốc Cordoba, Abd al-Rahman còn là một nhà cai trị tận tâm. Ông sửa chữa và xây dựng đường sá, cầu cống. Ông lập nên bộ máy hành chính tập trung dựa trên năng lực để quản lý đất nước. Để củng cố quyền thống trị lâu dài của nhà Umayyad trên bán đảo, ông thiết lập cơ quan tình báo và quân đội thường trực. Abd al-Rahman cũng kế thừa truyền thống khoan dung tôn giáo của tổ tiên. Tất cả những điều này tạo nên nền tảng vững chắc cho sự thịnh vượng tiếp theo của nhà Umayyad, góp phần kéo dài vương triều này ở Tây Ban Nha cho đến năm 1031 sau CN.
Nhưng có lẽ, di sản vĩ đại nhất của Abd al-Rahman không phải là những tổ chức chính quyền, mà là Đại Thánh đường Cordoba, được thành lập vào giữa những năm 780 sau CN, nơi hội tụ các nét văn hóa Tây Ban Nha thời bấy giờ. Thánh đường này được xây dựng trên nền của một vương cung thánh đường Visigoth cũ. Nó là sự kết hợp độc đáo giữa phong cách thánh đường ở Damascus – quê hương của Abd al-Rahman – và các yếu tố của vương cung thánh đường Cơ đốc giáo. Người ta cũng tận dụng vật liệu từ các công trình thời Visigoth và La Mã để làm cột trụ. Dù thánh đường này được mở rộng thêm bởi những người kế vị Abd al-Rahman, nhưng phần lõi ban đầu, bao gồm những vòm móng ngựa và sọc đỏ đặc trưng, là công trình của Abd al-Rahman.
