Alexander III của Macedonia, thường được biết đến với cái tên Alexander Đại đế, là một trong những nhà lãnh đạo quân sự nổi tiếng nhất của lịch sử cổ đại với chiến tích chinh phục Đế chế Achaemenid của Ba Tư. Tuy nhiên, trước khi chiến dịch đánh chiếm Ba Tư, Alexander phải dập tắt các cuộc nổi dậy chống lại sự cai trị của người Macedonia ở các thành bang Hy Lạp vốn nằm dưới tầm kiểm soát của cha ông. Một trong số các thành bang đó là Thebes, và Alexander đã làm nhiều hơn là dập tắt một cuộc nổi loạn tại đây.
Bối cảnh Trận Thebes: Chiến dịch chiếm Hy Lạp của Philip II
Để hiểu tại sao sự tàn phá thành Thebes lại diễn ra vào năm 335 TCN, điều quan trọng là cần nhìn lại các chiến dịch của cha Alexander, Philip II của Macedon. Phần lớn thời gian trị vì của Philip dành cho việc mở rộng lãnh thổ và củng cố quyền lực của mình ở Địa Trung Hải, bao gồm việc đưa các khu vực ở phía đông và phía bắc Macedonia vào tầm kiểm soát của mình, mở các chiến dịch ở Thessaly và Thrace, đồng thời mở rộng ảnh hưởng của mình vào lãnh thổ Hy Lạp. Khi Philip bắt đầu tham gia nhiều hơn vào các cuộc chiến tranh ở Hy Lạp (chẳng hạn như các cuộc Chiến tranh Thần thánh), một số thành bang nhất định phản đối sự can thiệp của ông và các nỗ lực giành lấy quyền lực quân sự ở quốc gia này.
Athens và Thebes liên minh và đối mặt với Philip tại Trận Chaeronea năm 338 TCN, và người ta nói rằng Alexander lúc còn trẻ đã chiến đấu cùng với quân đội của cha mình trong trận chiến này. Philip giành chiến thắng trong trận chiến này và tiến đến Thebes, nơi ông trục xuất các nhà lãnh đạo chống đối và đóng một đội quân đồn trú tại đây. Điều này tạo ra mối quan hệ căng thẳng giữa Thebes và Macedonia, mối quan hệ sẽ trở nên tồi tệ hơn vào năm 335.
Điều đáng ghi nhận là mục tiêu của Philip ở Hy Lạp không hẳn tập trung nhiều vào việc chinh phục mà là tạo ra một liên minh quân sự mà ông có thể huy động cho cuộc xâm lược Đế chế Ba Tư được ông lên kế hoạch – hay còn được gọi là Liên minh Corinth.
Con đường kế vị của Alexander Đại đế
Sau khi cha mình bị ám sát vào năm 336 TCN, Alexander, vị vua mới đăng quang của Macedonia, bắt đầu củng cố quyền lực của mình ở Macedonia và Hy Lạp trước khi tiếp tục chiến dịch chinh phạt Đế chế Ba Tư vốn là di nguyện của người cha. Quá trình Alexander củng cố quyền lực bao gồm một loạt vụ ám sát các mối đe dọa tiềm tàng đối với triều đại của ông, giải quyết các cuộc giao tranh ở biên giới Macedonia và dập tắt các cuộc nổi dậy bằng chiến dịch Balkan của mình.
Cái chết của Philip được nhiều thành bang ở Hy Lạp coi là cơ hội để thoát khỏi ảnh hưởng của người Macedonia. Athens và Thebes nổi dậy hai lần trong một khoảng thời gian ngắn, một lần khi tin tức về cái chết của Philip lần đầu tiên lan truyền và lần thứ hai xảy ra khi Alexander đang dập tắt các cuộc nổi dậy ở vùng Balkan. Lần thứ hai khiến Alexander phải tạm dừng chiến dịch của mình để trở về Hy Lạp và đối mặt trực tiếp với các cuộc nổi dậy. Nhiều thành phố, bao gồm Athens, miễn cưỡng tham gia trận chiến. Tuy nhiên, Thebes quyết định đối đầu với nhà cai trị mới của Macedonia.
Trận chiến thành Thebes
Hai ghi chép chi tiết hơn về trận chiến tại Thebes có thể được tìm thấy trong ghi chép lịch sử của Arrian, một tác giả quân sự La Mã, người viết nhiều về Alexander trong thế kỷ 1 và 2 sau Công nguyên, và Diodorus Siculus, một nhà sử học người Hy Lạp vào thế kỷ 1 trước Công nguyên. Cả hai tác giả đều viết sử của mình khá lâu sau chiến dịch của Alexander. Tuy nhiên, và bất chấp những hạn chế của việc này, các ghi chép của họ vẫn là nguồn thông tin tốt nhất về trận chiến thành Thebes.
Diodorus Siculus bắt đầu bằng cách mô tả cuộc vây hãm Thebes, sự kiện mà Alexander chuẩn bị chỉ trong ba ngày. Mặc dù quân Thebes bị áp đảo về quân số, nhưng họ cầm cự được khá lâu trước lực lượng Macedonia. Diodorus nhấn mạnh sự dũng cảm của người Thebes và cho thấy rằng, ngay cả khi họ bắt đầu mệt mỏi, họ vẫn không bao giờ nghĩ đến việc đầu hàng. Tuy nhiên, Alexander cuối cùng xâm nhập thành phố qua một cánh cổng bị bỏ hoang, dẫn đến một cuộc thảm sát hàng loạt dân thường thành Thebes khi họ cố gắng rút lui sâu hơn vào thành phố.
Ghi chép của Arrian tập trung nhiều hơn vào chiến lược và sách lược quân sự, dành nhiều thời gian hơn để giải thích cách thức Alexander cuối cùng tiến vào thành phố. Mặc dù có đề cập đến việc quân Macedonia tiến vào dẫn đến nhiều cái chết, Arrian ít quan tâm hơn đến sự dũng cảm của người Thebes hay sự tàn nhẫn của thuộc cấp dưới Alexander. Vì Arrian được biết đến là một người vô cùng ngưỡng mộ Alexander, cách kể chuyện này nghe có vẻ hợp lý. Điều thú vị là Arrian nhấn mạnh cách thức người Hy Lạp chứ không phải người Macedonia trong quân đội của Alexander đặc biệt hăng hái trong việc giết người Thebes. Diodorus cũng có một tuyên bố tương tự về việc người Hy Lạp sát hại đồng hương mình, nhưng ông không nói rằng người Macedonia không tham gia vào chuyện này.
Thebes yêu cầu viện trợ từ một trong số ít các thành bang chống lại Alexander, Athens, nhưng quân Athens không thể đến kịp thời. Arrian nói thêm rằng khi chứng kiến những gì đã xảy ra với Thebes, Athens đã trở nên sợ hãi khi phải đối mặt với một số phận tương tự và quyết định dừng kháng cự.
Alexander Đại Đế hủy diệt Thebes
Alexander cùng quân đội của ông đã nghiền nát lực lượng Thebes, giết chết khoảng sáu nghìn người (theo Diodorus). Thường thì sau khi đánh bại kẻ thù, Alexander không mấy khi truy cùng diệt tận mà sẽ để lại một ít quân hoặc chọn một thủ lĩnh địa phương để cai trị. Nhưng với Thebes thì khác, Alexander quyết định biến gần như toàn bộ dân thành nô lệ, số lượng lên đến hơn 30.000 người. Vài người Thebes trốn thoát và tìm kiếm sự giúp đỡ từ Athens hoặc các thành bang, nhưng số phận của họ thì không rõ. Ngoài nô lệ hóa và thảm sát, Alexander còn san bằng thành Thebes. Có một giai thoại kể rằng trong cơn thịnh nộ đó, Alexander chỉ tha cho ngôi nhà của Pindar – một trong những nhà thơ Hy Lạp lừng danh nhất, còn đâu đều bị tàn phá.
Động cơ khiến Alexander hủy diệt Thebes đến vậy gây tranh cãi từ xưa đến nay. Một số người, như Diodorus, cho rằng đó là hành vi tàn bạo đơn thuần. Arrian thì nghĩ rằng đó là sự trả thù của Alexander cho việc Thebes từng bỏ chạy trong Trận Thermopylae trước quân Ba Tư, làm ô nhục danh dự của họ trước mắt các thành bang Hy Lạp khác. Thebes cũng hay bị nghi ngờ là thông đồng với Đế chế Ba Tư, đó có thể là lý do vì sao các binh sĩ người Hy Lạp chiến đấu cùng Alexander càng thêm tàn ác.
Việc trả thù cũng dễ hiểu với hình ảnh mà Alexander xây dựng cho mình. Ông ta tự coi mình là con trai thần Zeus, ý niệm được củng cố sau khi Alexander viếng thăm Thần dụ Siwa ở Ai Cập. Nhưng trước đó, ông ta vẫn coi bản thân là một người “Hy Lạp” (ở mức độ có thể coi khái niệm liên minh Hy Lạp tồn tại vào thời đó). Nhiều người Athens và Thebes không chấp nhận điều này, mà Demosthenes – một nhà chính trị Athens nổi tiếng chống đối Philip và Alexander, cho họ là “man di” – là ví dụ điển hình.
Dù gặp sự phản kháng này, Alexander thường xuôi lòng những dân tộc bị ông chinh phục bằng cách tôn trọng tôn giáo, duy trì lãnh đạo địa phương, thậm chí mặc trang phục giống họ. Do đó, quyết định hủy diệt Thebes để trả thù cái tội không đánh trả Ba Tư trong Chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư có thể đã làm hài lòng một bộ phận người Hy Lạp vốn không ưa Thebes, đồng thời mở màn cho cuộc xâm lược Ba Tư sắp tới.
Dù trả thù là thật hay không thì chắc chắn việc Thebes bị xóa sổ là một lời cảnh cáo gửi tới tất cả thành bang Hy Lạp khác. Nếu quân Alexander có thể nghiền nát và biến cả một thành phố thành nô lệ, thì còn gì ngăn họ hủy diệt Athens hay Sparta? Có vẻ như “thông điệp” này đã có tác dụng, vì mọi kế hoạch Athens có để giúp Thebes hay nổi dậy chống Alexander đều bị dập tắt ngay lập tức.
Hậu Quả Sau Trận Chiến Thebes
Việc Alexander Đại Đế tàn phá thành Thebes đã khiến những gì ta biết về thành bang cổ đại này trở nên lu mờ. Dù Thebes xuất hiện rất lớn trong thần thoại và các tài liệu cổ xưa khác, trận hủy diệt của Alexander triệt để đến mức hầu như không để lại dấu vết khảo cổ học nào. Ta chỉ có thể biết được vài thông tin chung về Thebes thông qua khảo cổ, ví dụ như quy mô của các bức tường và cổng thành, nhưng vì thành phố đã được xây lại sau cuộc vây hãm của Alexander, việc hình dung diện mạo ban đầu của nó là vô cùng khó khăn.
Dù sau này Cassander, một vị tướng của Alexander từng trị vì Macedonia, đã cho xây dựng lại Thebes vào năm 316 TCN, thành bang này không bao giờ lấy lại được ánh hào quang xưa. Hơn nữa vào năm 86 TCN, tướng La Mã Sulla lại chinh phục nơi này, dẫn đến các biến đổi lãnh thổ và hủy hoại thêm.
Dù việc Alexander quyết định hủy diệt Thebes và bắt cư dân làm nô lệ là nước đi chiến lược, một dịp trả đũa Chiến Tranh Hy Lạp – Ba Tư, bộc phát sự giận dữ, hay là kết hợp của nhiều nguyên nhân, ta cũng không thể nào chắc chắn. Nhưng trên thực tế, sự kiện phá thành Thebes là một hành động bạo lực, củng cố quyền kiểm soát của Alexander lên toàn bộ thế giới Hy Lạp, mở đường cho ông tấn công đại đế quốc phía Đông, Ba Tư.
