Ít người biết rằng ở La Mã cổ đại có một hệ thống chuyển gửi thông tin rất hiệu quả với tên gọi Cursus Publicus (có thể dịch là “Bưu điện Nhà nước”). Chính hệ thống này đã góp phần rất lớn trong quản lý hành chính và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của La Mã thời cổ đại, và có ảnh hưởng quan trọng đến cả lĩnh vực bưu chính viễn thông ngày nay…
CHUYỂN PHÁT NHANH THỜI CỔ ĐẠI
Dịch vụ bưu chính công cộng này do Hoàng đế Augustus tạo ra, có khả năng gửi thư từ, vật phẩm với tốc độ di chuyển lên tới 70 km mỗi ngày. Thời đó, đây thực sự là tốc độ ấn tượng. Những người phụ trách việc vận chuyển được gọi là cursores, ban đầu chủ yếu là binh lính, về sau thì nô lệ và người tự do cũng tham gia vào công việc này.
Hệ thống Cursus Publicus đã được tính toán và tổ chức cẩn thận, chặt chẽ. Các thông điệp được đựng trong những chiếc túi da gọi là averta, được gắn vào yên ngựa. Có hai loại dịch vụ: cursus celer (hoặc velox) – dịch vụ nhanh, chủ yếu sử dụng ngựa, và cursus tardus (hoặc clabularius) – dịch vụ chậm, sử dụng xe đẩy (hoặc kéo) để vận chuyển hàng hóa.
Một tính năng thú vị của hệ thống là các biểu tượng dành cho thông điệp quân sự. Một cành nguyệt quế buộc vào thông điệp tượng trưng cho chiến thắng, trong khi một chiếc lông ngỗng báo hiệu một tin xấu. Tín hiệu mã hóa này tuy đơn giản nhưng rất hiệu quả, giúp người nhận có thể nhanh chóng xác định bản chất của thông tin trước khi đọc nó.
TỪ CAESAR ĐẾN AUGUSTUS: SỰ RA ĐỜI CỦA NGÀNH BƯU CHÍNH
Mặc dù Cursus Publicus được Augustus chính thức thành lập nhưng ý tưởng truyền tải thông tin nhanh chóng đã có từ thời Julius Caesar. Vị chỉ huy vĩ đại là người đầu tiên nhận ra tầm quan trọng của tốc độ truyền thông tin đối với việc quản lý hiệu quả các vùng lãnh thổ rộng lớn.
Trước Caesar, nhà nước và các quan tòa dựa vào dịch vụ bưu chính nguyên thủy bao gồm tabellarii và statores. Đó là những người đưa thư di chuyển bằng xe đẩy và không phải lúc nào cũng có trạm trên đường để họ có thể tạm nghỉ ngơi lấy sức. Điều này làm chậm đáng kể việc gửi đi những thông tin quan trọng.
Caesar đã thiết lập một hệ thống trong đó những người đưa tin di chuyển trên lưng ngựa và dọc đường có thể thay những con ngựa mệt mỏi. Sáng kiến này đã đẩy nhanh tốc độ truyền tải thông tin và đặt nền móng cho hệ thống bưu chính của đế quốc trong tương lai.
Augustus, hoàng đế đầu tiên của La Mã, đã phát triển các ý tưởng của Caesar và tạo ra một dịch vụ bưu chính nhà nước chính thức. Ông hiểu rằng cần có một hệ thống liên lạc hiệu quả để cai trị một đế chế trải dài từ Bán đảo Iberia đến Syria. Từ đó, Cursus Publicus trở thành một trong những công cụ quan trọng trong quản lý đế quốc, cho phép truyền tải nhanh chóng các mệnh lệnh và thông tin đến và từ những vùng biên viễn xa xôi nhất của đế chế.
CƠ SỞ HẠ TẦNG CẦN THIẾT: ĐƯỜNG SÁ, TRẠM BƯU, NGƯỜI VÀ NGỰA
Hiệu quả của Cursus Publicus phụ thuộc phần lớn vào mức phát triển của cơ sở hạ tầng. Một mạng lưới gồm hai loại trạm bưu điện đã được tạo ra dọc theo các con đường chính của đế quốc. Cứ sau 10 dặm (khoảng 15 km) lại có một Mutatio – trạm đổi ngựa. Và cứ sau 60 km lại có một mansio – trạm bưu điện chính thức với nhiều loại dịch vụ hơn.
Các Mansio (trạm dịch hay bưu cục, một dạng nhà công vụ) là trung tâm thực sự của dịch vụ bưu chính. Ở đây người ta có thể gặp các quan chức bưu điện, người đưa thư dự bị, người đánh xe, phu khuân vác, người chăm sóc ngựa, thầy thuốc thú y và thậm chí cả một nhóm binh sĩ (để bảo vệ thư từ, bưu phẩm tránh bị tấn công, trộm cướp). Điều thú vị là tất cả nhân viên bưu quán đều bị nghiêm cấm nhận tiền boa, điều này được cho là để ngăn chặn tham nhũng và đảm bảo đối xử một cách tôn trọng với tất cả các thông điệp của chính quyền và ngăn việc lợi dụng dịch vụ công để phục vụ mục đích cá nhân.
Tất nhiên, yếu tố quan trọng nhất của cơ sở hạ tầng là những con đường La Mã. Chất lượng đường sá và dịch vụ bưu quán rất quan trọng đối với hoạt động của hệ thống bưu chính. Đường sá luôn được bảo dưỡng, duy trì ở tình trạng tốt nhất, vì nếu đường kém sẽ khiến xe ngựa bị hỏng và ngựa bị thương, làm cho việc gửi thông tin bị chậm trễ đáng kể.
Để giám sát hoạt động của toàn bộ hệ thống, một chức quan đặc biệt đã được lập ra – praefectus vehiculorum. Viên quan chức này chịu trách nhiệm về mọi khía cạnh của Cursus Publicus, bao gồm cả tình trạng đường sá. Ông ta có các nhân viên đặc vụ dưới quyền – curiosi – họ được phái đi khắp đế quốc, xác định và báo cáo bất kỳ thiếu sót nào trong hệ thống.
Một cấu trúc phức tạp và phân nhánh như vậy đòi hỏi nguồn lực đáng kể. Ban đầu, chi phí duy trì Cursus Publicus rơi vào vai các tỉnh dưới hình thức thuế và trưng dụng. Điều này đã gây ra sự bất bình trong người dân. Sau đó, Hoàng đế Nerva chuyển chi tiêu vào ngân sách nhà nước, ít nhất là ở Ý, và Hadrian đã mở rộng hoạt động này trên khắp đế quốc. Tuy nhiên, “lợi ích” này chỉ kéo dài hai thế kỷ – dưới thời Constantine, gánh nặng duy trì dịch vụ bưu chính một lần nữa lại đổ lên vai người dân.
Đọc thêm
ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC VÀ THỦ ĐOẠN TƯ NHÂN
Cursus Publicus là một dịch vụ công cộng nghiêm ngặt, không dành cho công dân tư nhân. Vào thời kỳ cuối của đế chế, hình phạt tử hình thậm chí còn được đưa ra nếu sử dụng trái phép dịch vụ này. Tuy nhiên, như thường lệ, mức độ nghiêm trọng của luật đã được bù đắp bằng tính tùy chọn trong việc thực thi nó.
Cũng cần biết rằng những người đưa thư của Cursus Publicus thường kiếm thêm tiền bằng cách lén lút chuyển những bức thư riêng. Ngoài ra, một số người có ảnh hưởng đã có thể xin phép triều đình để sử dụng dịch vụ bưu chính nhà nước.
Đối với những công dân bình thường, việc gửi thư từ cá nhân vẫn phải tự mình xoay xở. Để gửi thư qua khoảng cách xa, người ta đã sử dụng dịch vụ của thương nhân, thủy thủ, khách du lịch… Những người đặc biệt thận trọng thì sao chép bức thư thành nhiều bản và gửi chúng qua các đối tượng khác nhau để giảm nguy cơ thất lạc thư. Ở khoảng cách ngắn, chức năng của người đưa thư thường do nô lệ đảm nhiệm.
Điều thú vị là, bất chấp sự nghiêm ngặt của luật quản lý việc sử dụng Cursus Publicus, hệ thống này vẫn có tác động gián tiếp đến thư từ riêng tư. Sự hiện diện của dịch vụ bưu chính chính phủ thường xuyên và nhanh chóng đã tạo ra những tiêu chuẩn và kỳ vọng nhất định trong xã hội. Điều này đã kích thích sự phát triển của các dịch vụ bưu chính tư nhân và làm tăng thêm “văn hóa bưu chính” chung trong đế quốc.
TỪ XE NGỰA ĐẾN TÀU THỦY
Nói về sự đa dạng của phương tiện vận tải trong hệ thống bưu chính La Mã, mặc dù hình ảnh người cưỡi ngựa mang theo thông điệp quan trọng gắn liền rõ ràng nhất với lĩnh vực viễn thông của La Mã cổ đại, nhưng trên thực tế Cursus Publicus đã sử dụng nhiều phương thức vận chuyển khác nhau.
Quả thực, để gửi tin nhắn nhanh chóng, ngựa cưỡi thường được sử dụng nhất. Tuy nhiên, để vận chuyển những tải lượng nặng hơn và trên quãng đường dài, nhiều loại xe song mã, tam mã, tứ mã… đã được sử dụng. Xe hai bánh thường do 1 ngựa kéo; xe 4 bánh – do 2, 3 hoặc 4 ngựa kéo, tùy theo tải trọng.
Được quan tâm đặc biệt là các loại xe chở khách – redae hoặc carrucae. Những chiếc xe này được kéo bởi ngựa hoặc la, được sử dụng để vận chuyển các quan chức và nhà ngoại giao quan trọng. Một số xe thuộc loại này còn được trang bị đệm nằm để ngủ qua đêm trong khi xe vẫn tiếp tục di chuyển, giúp tránh lãng phí thời gian dừng chân tại các trạm dịch.
Để vận chuyển những tải trọng đặc biệt nặng, người ta sử dụng xe do bò hoặc lừa kéo. Những con vật chậm chạp nhưng kiên cường này có thể di chuyển quãng đường dài với vật nặng.
Và cũng xin đừng quên vận tải biển. Dù không được đề cập trực tiếp trong tài liệu nhưng người ta biết rằng người La Mã đã tích cực sử dụng tàu thuyền để liên lạc với miền biên viễn. Các tuyến đường biển đặc biệt quan trọng trong việc liên lạc với các tỉnh xa xôi như Anh hay Ai Cập.
Có thể nói, hệ thống bưu chính La Mã là một cấu trúc phức tạp và đa diện, sử dụng tất cả các phương thức vận tải sẵn có vào thời điểm đó. Điều này giúp đảm bảo liên lạc hiệu quả trên khắp đế quốc rộng lớn, từ Anh đến Ai Cập, từ Tây Ban Nha đến Syria.
DI SẢN CỦA CURSUS PUBLICUS: BÀI HỌC TỪ VIỄN THÔNG LA MÃ
Cursus Publicus không chỉ là một dịch vụ bưu chính – nó còn là “hệ thần kinh” thực sự của Đế chế La Mã. Không thể không đánh giá vai trò to lớn của nó đối với sự phát triển nền hành chính công, kinh tế và thậm chí cả văn hóa, xã hội.
Một hệ thống liên lạc hiệu quả cho phép các hoàng đế phản ứng nhanh chóng với các sự kiện ở những nơi xa xôi nhất của đế chế. Điều này đặc biệt quan trọng trong thời chiến, khi tốc độ truyền tải thông tin có thể quyết định kết quả của toàn bộ chiến dịch.
Cursus Publicus cũng góp phần vào sự phát triển kinh tế của đế chế. Thư từ mang những thông tin cập nhật và đáng tin cậy đã tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển thương mại bằng cách cho phép các thương gia trao đổi nhanh chóng thông tin về giá cả và hàng hóa. Ngoài ra, hệ thống đường sá và trạm bưu điện phát triển đã kích thích việc đi lại và trao đổi văn hóa giữa các vùng khác nhau của đế chế.
Điều thú vị là nhiều nguyên tắc cơ bản của Cursus Publicus đã được phản ánh trong các hệ thống bưu chính sau này. Ý tưởng về các trạm thay ngựa thường xuyên đã được sử dụng trong hệ thống xe ngựa ở châu Âu vào thế kỷ 17 đến thế kỷ 19. Và khái niệm độc quyền nhà nước về dịch vụ bưu chính vẫn tồn tại ở nhiều nước cho đến cuối thế kỷ 20.
Ngay cả trong thời đại Internet và tin nhắn tức thời, chúng ta vẫn có thể học hỏi từ kinh nghiệm của Cursus Publicus. Tầm quan trọng của cơ sở hạ tầng đáng tin cậy, nhu cầu cân bằng giữa sự kiểm soát của chính phủ và sáng kiến tư nhân, tầm quan trọng của tốc độ truyền thông tin để quản lý hiệu quả – tất cả những nguyên tắc được đặt ra trong hệ thống bưu chính La Mã cổ đại và vẫn còn phù hợp cho đến ngày nay.
Cursus Publicus là một trong những yếu tố của nền văn minh La Mã thực sự phân biệt nó với thế giới “man rợ”. Nó tượng trưng cho khả năng của Rome trong việc tổ chức và quản lý các hệ thống phức tạp ở quy mô chưa từng thấy trong lịch sử. Và mặc dù đế chế cuối cùng đã sụp đổ, di sản của Cursus Publicus vẫn tồn tại trong các hệ thống truyền thông hiện đại, nhắc nhở chúng ta về nguồn gốc “nền văn minh thông tin” của chúng ta đã tồn tại từ xa xưa.