Người Ai Cập cổ đại tin rằng thế giới của họ ngập tràn sinh linh, bao gồm con người (rmT), linh hồn người đã khuất (Ax or mwt), các vị thần (nTr), và vô vàn thực thể nửa người nửa thần, sở hữu cả sức mạnh thiên nhiên lẫn khả năng gây hại. Khác với ba nhóm trên, nhóm sinh linh cuối cùng này không bị bó buộc trong một danh xưng cụ thể nào, mà tồn tại ở ranh giới giữa thần thánh và trần tục. Sinh linh này được ta biết đến dưới cái tên: “quỷ dữ”. Trong cuộc sống thường nhật của người Ai Cập cổ, am hiểu về quỷ dữ, cách phòng tránh và thậm chí vận dụng sức mạnh của chúng là hết sức quan trọng.
Hệ thống quỷ dữ phong phú của Ai Cập
Cũng như rất nhiều vị thần trong tôn giáo Ai Cập, số lượng quỷ dữ cũng lên đến hàng nghìn. Dự án Khảo cứu Quỷ dữ Ai Cập cổ đại do tiến sĩ Szpakowska thuộc Đại học Swansea dẫn đầu đã ghi nhận hơn 4000 thực thể quỷ dữ. Khác với hệ thống các vị thần, quỷ dữ phần lớn không có đền thờ hay tín ngưỡng riêng. Dấu ấn của chúng đa phần xuất hiện trong các văn bản tang lễ, chẳng hạn như Sách Hai Ngả, Sách Tử Giả, và Sách Cổng Địa Ngục.
Phải đến thời Trung Vương quốc (khoảng 2030 TCN – 1640 TCN), hình tượng của quỷ dữ mới bắt đầu xuất hiện trong nghệ thuật Ai Cập. Nhưng trong các văn khắc cổ nhất còn tồn tại (Văn khắc Kim Tự Tháp thuộc thời Cổ Vương quốc – khoảng 2649 TCN – 2130 TCN), ta đã thấy nhắc đến những thực thể siêu nhiên này. Dù quỷ dữ xuất hiện khá nhiều trên bùa hộ mệnh, đũa phép và các văn tự cổ, chúng thường không được đặt tên một cách cụ thể. Thay vào đó, người Ai Cập gọi chúng thông qua hình dáng và các ‘danh hiệu’ mô tả ngoại hình hoặc tập tính của mỗi thực thể.
Điều quan trọng là quỷ dữ được phân biệt thông qua cách mà chúng gây hại cho người sống, hoặc khả năng bảo hộ họ. Thường thì quỷ dữ hiện lên dưới hình dạng một phần người, một phần thú, hoặc là sự kết hợp kỳ lạ của nhiều loài khác nhau. Tuy rằng ta chưa xác định được hệ thống phẩm trật ‘chính thức’ trong thế giới quỷ dữ, chúng được tin là thuộc hai tầng lớp riêng biệt.
Những Linh Hồn Lang Thang và Vệ Thần Ai Cập Cổ Đại
Các học giả nghiên cứu về Ai Cập cổ đại thường phân loại linh hồn thành hai nhóm chính: Linh hồn lang thang và Vệ thần. Linh hồn lang thang được cho là gây ra các bệnh tật, tai ương, đại diện cho các mệnh lệnh của thần linh hoặc tự ý hành động. Chúng là một phần không thể thiếu trong cuộc sống thường nhật của người Ai Cập. Một số linh hồn lang thang nổi tiếng bao gồm Sehaqeq (gây nhức đầu), Kẻ Sống Nhờ Giun, Kẻ Lật Đổ Cá Trê, và Sứ Giả của Sekhmet (nữ thần chiến tranh và bệnh tật). Tên gọi của chúng thường phản ánh dạng bệnh tật hay hình phạt mà chúng đại diện.
Khám Phá Ai Cập:
Vệ Thần
Ngược lại, Vệ Thần thường gắn liền với một trong hai cõi tồn tại: thế giới bên kia hoặc trần gian. Chúng thường được khắc họa với nhiệm vụ bảo vệ những cánh cổng, lối vào những nơi linh thiêng. Vệ Thần có thể được chia thêm thành ba nhóm: Người Gác Cổng, Người Bảo Vệ, và Sứ Giả. Tất cả đều có nhiệm vụ giữ gìn sự thanh khiết của các khu vực linh thiêng. Một số tên gọi tiêu biểu của các Vệ Thần: Kẻ Thấu Suốt (smt.j), Đấng Tỏa Sáng, and Kẻ Luôn Cảnh Giác.
Với mục đích duy nhất là bảo vệ nơi trú ngụ của mình khỏi ô uế, Vệ Thần thường chỉ đơn giản làm nhiệm vụ và không can thiệp trực tiếp vào cuộc sống con người. Tuy nhiên, một khi cá nhân nào đó sang thế giới bên kia, vai trò của Vệ Thần trở nên kém thân thiện hơn cho những kẻ thiếu sự chuẩn bị.
Để tiến vào lăng mộ hoặc vượt qua các cánh cổng ở thế giới bên kia, người quá cố thường cần phải biết tên của Vệ Thần, các mối liên kết của chúng, và quan trọng nhất, họ phải sống theo nguyên lý Ma’at (Chân Lý, Chính Nghĩa, Hài Hòa, Cân Bằng, Trật Tự). Nếu người đó không đáp ứng đủ các điều kiện, họ sẽ bị coi là không trong sạch, bị cấm bước vào, và đôi khi sự tồn tại của họ sẽ bị xóa sổ hoàn toàn.
Bùa Chú, Quỷ Dữ, và Công Cụ Xua Đuổi Tại Ai Cập Cổ Đại
Trong thế giới Ai Cập cổ đại, cuộc sống của người dân gắn liền với sự chuẩn bị cho kiếp sau và những thế lực siêu nhiên luôn hiện hữu. Khi hình tượng quỷ dữ trở nên phổ biến trong nghệ thuật thời Trung Vương Quốc (2030 TCN – 1640 TCN), người dân bắt đầu tìm cách bảo vệ bản thân và gia đình khỏi mối đe dọa này. Họ tin vào phép thuật, bùa hộ mệnh mang thông điệp thần thánh (được cất trong những chiếc ống nhỏ bằng giấy papyrus), và đặc biệt là đũa phép.
Trong số các công cụ trừ tà, đũa phép là một trong những di vật đặc trưng nhất của Ai Cập. Những chiếc đũa này được làm bằng ngà hà mã, khắc các câu thần chú bảo vệ phụ nữ mang thai và trẻ sơ sinh, và chỉ dành cho giới thượng lưu (chỉ có khoảng 230 chiếc được biết đến). Đũa phép cũng được đặt trong lăng mộ để phù hộ cho quá trình tái sinh của người đã khuất. Những người không đủ điều kiện sở hữu đũa phép có thể dùng các câu văn và biểu tượng cố định để tự bảo vệ mình khỏi quỷ dữ.
Những Vị Thần Liên Quan Đến Quỷ
Mặc dù quỷ dữ được xếp ở vị trí thấp hơn trong hệ thống thần linh Ai Cập, vẫn có những vị thần có mối liên kết mật thiết với cả quỷ hộ mệnh và quỷ lang thang. Anubis (thần tang lễ) và Thoth (thần văn tự, ma thuật và khoa học), hai vị thần cai quản thế giới bên kia, thường xuất hiện cùng với Amemet – một quỷ hộ mệnh chuyên “nuốt chửng” người chết. Amemet luôn ở tư thế sẵn sàng để trừng phạt người xấu số không vượt qua được sự phán xét của Anubis, được ghi chép lại cẩn thận bởi Thoth. Tuy nhiên, nếu người chết sở hữu các sách tang lễ cần thiết (và cả sự giàu có) để vượt qua cửa ải này, trái tim của họ sẽ không bao giờ bị Amemet xé tan. Như vậy, các quỷ hộ mệnh như Amemet không thực sự bị người Ai Cập thời đó sợ hãi.
Họ cũng có thái độ tương tự với các vị thần gắn liền với quỷ hộ mệnh. Tuy được tôn thờ, Sekhmet, con gái của thần mặt trời Ra, cũng bị dân chúng khiếp sợ vì được xem là kẻ mang đến dịch bệnh, tai họa và bất hạnh, một vị thần bảo hộ chính cho các quỷ lang thang. Nhiều sách tang lễ và bùa chú thời kỳ này chứa các câu thần chú để chống lại sự tác oai tác quái của Sekhmet. Tuy nhiên, Sekhmet cũng có mặt tốt – bà gắn liền với y học và chữa lành, được các thầy thuốc tôn thờ. Dù không phải là quỷ, Sekhmet thể hiện rõ ràng tính hai mặt của thế lực siêu nhiên trong văn hóa Ai Cập cổ đại.
