Người Nhật Bản từ xa xưa đã nổi tiếng với lối kiến trúc vô cùng độc đáo, và điển hình cho điều này là những ngôi nhà truyền thống từ thời trung cổ (từ năm 1185 đến 1606). Trong khi giới quý tộc sống trong lâu đài, người nghèo chọn những căn nhà thô sơ ở nông thôn hay trong các khu chật hẹp ở thành thị, thì phần lớn tầng lớp trung lưu lại ưa chuộng những căn nhà mang theo tinh hoa văn hóa xứ Phù Tang. Ngôi nhà kiểu Nhật ngày ấy, và cả bây giờ, gây ấn tượng với những vách ngăn bằng giấy gạo, cửa trượt, sàn lót chiếu tatami, nệm futon, và cách trang trí nội thất tối giản.
Triết lý thiết kế rất ‘Nhật Bản’
Hầu hết nhà cửa ở Nhật, cho dù xưa hay nay, đều phải được xây sao cho đủ sức chống chọi với bão tố hàng năm, thỉnh thoảng là cả sóng thần và động đất. Khí hậu Nhật cũng đa dạng: mùa hè nóng bức, mùa đông lạnh lẽo, xen kẽ là mùa mưa dầm dề. Người Nhật cổ đã có một giải pháp hữu hiệu: thay vì xây nhà để “trường tồn với thời gian”, họ chọn lối thiết kế dễ dàng thích nghi với thời tiết, thiên nhiên. Lỡ như bị bão quét đi thì cũng dễ dàng xây lại chứ không quá tiếc rẻ! Cách làm này cũng là lý do tại sao rất ít công trình kiến trúc cổ còn sót lại ở Nhật Bản đến ngày nay, nhưng phong cách và các bí quyết thiết kế thì chắc chắn vẫn sống mãi.
Xã hội Nhật Bản thời xưa có hệ thống phân cấp rõ ràng, và kiến trúc nhà cửa được dùng để thể hiện vị thế của mỗi gia đình. Luật pháp thời đó nghiêm cấm thường dân được phép xây nhà cửa theo phong cách của tầng lớp võ sĩ đạo (samurai). Các samurai rất thích phong thái tối giản, được ảnh hưởng từ Thiền tông của Phật giáo, và áp dụng triết lý này vào nhà của họ. Dần dần, các tầng lớp khác cũng học theo xu hướng này. Nội thất trong nhà của thường dân có phần đơn sơ hơn không hẳn vì họ thích như vậy, mà thường là… vì không có nhiều tiền hơn để sắm sửa!
Trước khi bước vào thời kỳ hiện đại, nhà ở Nhật Bản (民家 –minka) được phân thành bốn loại chính:
- Nhà nông thôn (農家 – noka)
- Nhà chài lưới (漁家 – gyoka)
- Nhà vùng núi (山家 – sanka)
- Nhà ở thành thị (町屋 – machiya)
Dù những kiểu nhà trên có sự khác biệt ở từng vùng dựa trên khí hậu và vật liệu, chúng vẫn có nhiều nét chung. Ví dụ, nhà ở nông thôn thường xây dựng một tầng bằng gỗ và được nâng lên nhờ hệ thống cột. Chúng có nền đất cứng (doma) dùng để nấu nướng và một khu vực khác có sàn gỗ cao hơn dùng để ngủ. Nhà thành phố thường nhỏ hơn những loại khác bởi sự khan hiếm đất nhưng chúng giải quyết vấn đề này bằng cách xây nhiều tầng, vì vậy nhiều machiya có gác lửng. Nhà phố thường được xây liền kề nhau, đôi khi nhà vệ sinh hay nguồn nước cũng được dùng chung giữa các hộ. Nhiều ngôi nhà ở thành phố cũng được dùng làm nơi buôn bán cho gia chủ – một xưởng nhỏ hoặc cửa hàng. Cửa sổ được bảo vệ bởi những tấm trượt bằng gỗ (amado) đóng vai trò như cửa chớp. Mái nhà thường có dạng đầu hồi để chống thấm, sau đó được lợp bằng tranh, ngói, hoặc ván gỗ mỏng. Mái nhà có các đầu hồi nhô ra, lối vào chính có phần mái che riêng (genkan).
Phong cách kiến trúc của những căn nhà đẹp hơn được biết đến với cái tên shinden-zukuri vào thời trung cổ, và một điểm nhấn quan trọng của nó là sự hòa quyện giữa nhà và vườn. Khu vườn được thiết kế sao cho có thể ngắm nhìn từ nhiều nơi khác nhau trong nhà nhờ hệ thống cửa trượt và tường di động. Bản thân khu vườn thường được cắt tỉa kỹ lưỡng và có thể bao gồm cây cối, các bụi hoa, những cụm cỏ đặc biệt, mảng rêu, những ngọn đồi nhân tạo, hồ nước và cả vườn đá, dù không nhất thiết phải chiếm một không gian rộng lớn vì những chi tiết này đều có thể được thu nhỏ. Những khuôn viên lớn hơn thường có một nhà trà bình dị (sukiya) riêng dành cho Trà Đạo Nhật Bản. Ban đầu, chỉ tầng lớp samurai mới được tận hưởng phong cách shinden-zukuri.
Nội Thất
Phòng khách (zashiki) xuất hiện đầu tiên trong nhà ở của samurai – tầng lớp thượng lưu có trách nhiệm tiếp kiến gia thần và quan chức. Vì lý do này, một phần của sàn phòng khách có thể nâng cao hơn đôi chút (jodan-no-ma). Sau đó, ý tưởng này lan rộng sang nhà ở của người bình thường vào giai đoạn cuối thời trung cổ. Trong phòng này, có thể sẽ có một chiếc bàn học gắn tường (tsukeshoin), một chi tiết khác cũng có nguồn gốc từ nhà ở samurai.
Cửa kéo trượt (fusuma) bên trong nhà có cấu tạo từ giấy (hoặc đôi khi là lụa) dán lên một khung gỗ mỏng. Cửa được mở ra hoặc đóng lại để thay đổi kích cỡ căn phòng, cửa sổ cũng được thiết kế theo cách tương tự. Phía trên cả cửa chính và cửa sổ, đôi khi người ta gắn xà ngang hoặc chấn song (ramma), thường được chạm khắc và góp phần tăng thêm ánh sáng lẫn không khí cho căn phòng. Không gian bên trong có thể tiếp tục được phân chia bằng các tấm bình phong (shoji) độc lập, có loại gấp được (byobu) hoặc chỉ có một cánh đơn (tsuitate). Giấy dùng làm bình phong thường mỏng và trong mờ hơn giấy dán tường. Những ngôi nhà mộc mạc hơn có thể dùng mành làm từ tre hoặc sậy (sudare) để che cửa sổ.
CUỘN TRANH, THƯỜNG ĐƯỢC TREO TRONG MỘT KHOẢNG KHÔNG GIAN TRÊN TƯỜNG THIẾT KẾ RIÊNG, THỂ HIỆN MỘT TÁC PHẨM HỘI HỌA HOẶC THƯ PHÁP
Sàn gỗ trong một ngôi nhà truyền thống của Nhật thường được phủ chiếu tatami. Chiếu này làm từ rơm, phủ thêm một lớp cỏ dệt bên trên. Tatami xuất hiện từ thời kỳ Heian (794-1185 CE); cả độ dày lẫn họa tiết trên bề mặt của tatami là một dấu hiệu thể hiện địa vị xã hội vào thời trung cổ Nhật Bản. Dù kích thước không hoàn toàn đồng nhất trên toàn quốc, số lượng chiếu tatami có thể trải trong một căn phòng trở thành một đơn vị để đo diện tích sàn nhà. Diện tích của một tấm tatami tiêu chuẩn thời trung cổ là 85 cm x 1.73 m (2.8 x 5.7 ft). Nhiệt được tỏa ra từ chậu than di động (hibachi) hoặc một lò sưởi cố định, và thắp sáng bằng đuốc gỗ hoặc đèn dầu trong thời kỳ trung cổ.
Nội thất một căn nhà truyền thống Nhật Bản
Thời trung cổ, nhà cửa của người Nhật thường có rất ít đồ nội thất. Đôi khi, bạn sẽ bắt gặp những món như đệm ngồi bệt (zabuton), tay vịn di động, bàn thấp (chabudai), tủ chứa đồ nhỏ (kodana), tủ âm tường (shoji), và rương (tansu). Chúng thường được làm từ các loại gỗ, tre độc đáo, đôi khi được trang trí tinh xảo bằng sơn mài và dát vàng. Những món đồ quý giá như kiếm hoặc trang sức thường được cất trong rương. Theo truyền thống lâu đời của người Ainu (cư dân bản địa Nhật Bản), những vật này đôi khi được đặt ở góc đông bắc của ngôi nhà, nơi được cho là có linh hồn hộ mệnh Chiseikoro Kamui cư ngụ.
Quần áo thường được cất trên giá hoặc treo lên móc. Giường ngủ có thể chỉ là một (hoặc một vài) tấm chiếu tatami dày, hoặc một tấm nệm futon nhồi bông, len hay rơm. Nệm futon có thể dễ dàng gấp gọn và cất trong tủ hoặc góc phòng khi không sử dụng. Vào mùa lạnh, người ta dùng chăn bông hoặc len (kakebuton) để đắp. Mùa hè, màn chống muỗi treo từ trần nhà sẽ giúp người Nhật có giấc ngủ ngon – đây là một vật dụng được sử dụng từ xa xưa.
Trang trí
Nhiều người treo các tác phẩm nghệ thuật để trang trí nhà. Tranh cuộn (kakemono hoặc kakejiku) làm từ lụa hoặc giấy, có gắn một thanh gỗ phía dưới giúp tranh trải phẳng trên tường và cuộn lại gọn gàng để bảo quản. Những bức tranh cuộn này thường được treo trong một hốc tường chuyên dụng (tokonoma) và có thể là tranh vẽ hoặc thư pháp, hoặc kết hợp cả hai. Tranh vẽ thường là phong cảnh và được thay đổi theo bốn mùa trong năm.
Một cách khác để thể hiện gu thẩm mỹ là vẽ tranh trực tiếp lên cửa trượt, tường bằng giấy, hoặc trên những chiếc bình phong độc lập. Đối với những gia đình bình dân hơn, tranh khắc gỗ là một hình thức trang trí được ưa chuộng. Chúng đặc biệt phổ biến ở các thị trấn và thành phố từ thế kỷ 17, thường mô tả đời sống thành thị (đặc biệt là các hoạt động giải trí), các danh lam thắng cảnh nổi tiếng và diễn viên. Tranh khắc gỗ được dán trực tiếp lên tường hoặc bình phong. Cuối cùng, người ta ít sử dụng đồ trang trí thuần túy trong nhà. Chỉ những đồ sứ hoặc sơn mài đẹp mới được trưng bày – thường trên các kệ so le (chigaidana) – cùng với một bình hoa hoặc lư hương.
Mặc dù một số ngôi nhà Nhật Bản có thể sở hữu các món đồ giá trị, nhưng chúng không bị khóa kỹ. Kẻ trộm chỉ cần kéo mở cửa sổ hoặc thậm chí là cửa chính. Vì lý do này, những người có điều kiện thường thuê người trông nhà nếu họ vắng mặt trong một thời gian dài. Một hệ quả khác của việc thiếu an ninh này là bất kỳ người lạ nào đến gần nhà đều bị nghi ngờ. Do đó, khách đến chơi nhà thường phải chào “Xin lỗi đã làm phiền” khi họ đến gần cửa, một truyền thống vẫn còn tiếp diễn cho đến ngày nay ở Nhật Bản hiện đại.
