Người Ai Cập cổ đại có những nghi thức tang lễ quan trọng, liên quan đến cái chết và hành trình của linh hồn tới kiếp sau. Theo học giả Margaret Bunson, mọi người ở Ai Cập đều hướng tới một cuộc sống vĩnh cửu. Tuy nhiên, đối với họ “vĩnh cửu” ở đây không phải là một miền tây phương cực lạc hay chốn thiên đàng trên trời, mà là một Ai Cập vĩnh hằng, nơi tái hiện lại cuộc sống trên trái đất.
Kiếp sau trong tưởng tượng của người Ai Cập chính là Đồng Lau Vĩnh Cửu (Aaru) – một phiên bản thế giới hoàn hảo phản ánh cuộc sống đời này. Những gì họ mất đi khi chết, sẽ tái xuất hiện ở kiếp sau trong hình thức tốt đẹp nhất. Và các vật dụng của họ, khi được chôn cùng, cũng sẽ có mặt ở đó.

Nghi thức chôn cất ở Ai Cập đã có từ thời tiền sử (khoảng 6000 – 3150 TCN). Một trong những xác ướp cổ nhất là ‘Ginger’, tìm thấy ở Gebelein và có niên đại vào khoảng 3400 TCN. Mặc dù nghi thức này đã biến đổi qua nhiều giai đoạn lịch sử, nhưng ý nghĩa chính của nó – tin vào cuộc sống vĩnh cửu và sự sống sau cái chết – vẫn không thay đổi.
Những niềm tin này không chỉ giới hạn ở Ai Cập mà còn lan rộng khắp thế giới cổ đại, nhờ các con đường thương mại như Con Đường Tơ Lụa. Chúng không chỉ ảnh hưởng đến các nền văn minh khác mà còn được coi là nguồn cảm hứng cho quan niệm về thiên đàng trong Kitô giáo và nghi thức chôn cất của nhiều văn hóa khác.
Tang lễ và vong linh người quá cố
Dựa vào lời kể của Herodotus, người sống vào khoảng 484-425/413 TCN, các nghi thức chôn cất của người Ai Cập rất trang trọng và đầy bi tráng. Mặc dù họ luôn hy vọng rằng người đã mất sẽ tìm thấy niềm vui ở một nơi vĩnh cửu sau kí ức của mảnh đất này. Herodotus đã ghi chép:
Khi một người quý phái mất đi, phụ nữ trong gia đình sẽ bôi đất lên đầu và mặt mình. Sau đó họ phải rảo quanh thị trấn cùng người thân của người đã khuất, mặc trang phục bịt chặt và tự đập vào ngực trần trụi. Nam giới cũng làm tương tự. Khi lễ tang kết thúc, họ sẽ tiến hành ướp xác.
Quá trình ướp xác đã tồn tại ở Ai Cập từ khoảng 3500 TCN. Người ta tin rằng ý tưởng này xuất phát từ việc những cơ thể được chôn dưới cát khô của sa mạc được bảo quản tốt. Theo tín ngưỡng của người Ai Cập, linh hồn cần một cơ thể vật lý trên trái đất để hy vọng vào cuộc sống vĩnh hằng. Họ tin rằng linh hồn gồm có chín phần:
- Khat (cơ thể vật lý),
- Ka (bản sao của bản thân),
- Ba (thể phách dưới hình chim có đầu người, có thể bay lên bay xuống giữa bầu trời với mặt đất)
- Shuyet (chiếc bóng của mỗi người),
- Akh (bản ngã bất tử),
- Sahu và Sechem (hai thể của Akh),
- Ab (trái tim – nguồn gốc của thiện và ác) và
- Ren (bí danh của mỗi người).
Phần Khat cần phải tồn tại để Ka và Ba có thể nhận diện bản thân, do đó việc bảo quản cơ thể một cách nguyên vẹn là vô cùng quan trọng.
Khi một người qua đời, gia đình sẽ đưa xác đến những chuyên gia ướp xác. Tại đây, họ sẽ chào giá ba loại mô hình bằng gỗ với ba cấp độ chất lượng, và đương nhiên cả giá thành, khác nhau. Sau khi thống nhất giá cả, gia đình sẽ giao phó công việc cho những chuyên gia này. Theo lời của Herodotus, loại đắt nhất là mô hình tượng trưng thần [Osiris]. Loại tiếp theo có chất lượng và giá trị thấp hơn, còn loại cuối cùng là phổ thông và rẻ nhất.

Các tùy chọn ướp xác
Có ba lựa chọn cho việc chôn cất, và mỗi lựa chọn sẽ quyết định loại quan tài, nghi thức tang lễ và cả cách xử lý cơ thể người đã khuất. Học giả Salima Ikram tường thuật:
Nguyên liệu quan trọng nhất trong quá trình ướp xác là natron, một loại muối thiêng. Natron là sự kết hợp giữa bicarbonate natri, cacbonat natri, sunfat natri và clorua natri, thường xuất hiện tự nhiên ở Ai Cập, đặc biệt là ở khu vực Wadi Natrun cách Cairo khoảng 64km về phía tây bắc. Với khả năng làm khô và thấm hút chất béo, natron là lựa chọn tối ưu trong việc ướp xác, hạng thấp hơn là muối thông thường, sử dụng trong những lễ tang kinh tế hơn.
Với dịch vụ thượng hạng, cơ thể của người quá cố sẽ được đặt trên một chiếc bàn và thợ ướp xác sẽ
lấy móc sắt chọc vào lỗ mũi để moi não ra. Phần móc không thể chạm tới sẽ được xúc sạch. Tiếp theo, họ mổ một đường nhỏ ở hông để lấy nội tạng. Sau đó thi hài được vệ sinh kỹ càng, trước hết tẩm rượu, sau đó là dung dịch gia vị. Cơ thể được nhồi đầy hương liệu như nhựa thông và quế, trừ nhựa trắng, rồi được may lại, tiếp theo ướp bằng muối natron trong 70 ngày. Cuối cùng, sau khi được rửa sạch, thi hài sẽ được cuốn bằng băng vải đã được phết một lớp keo dưới đáy – một phương pháp thường thấy ở Ai Cập. Cuối cùng, người quá cố sẽ nhập quan trong một cỗ quan tài hình người rồi bàn giao cho gia đình.
(Ikram, 54, trích dẫn từ Herodotus II.86)
Ở lựa chọn trung hạng, độ phức tạp và tỉ mỉ trong công tác xử lý thi hài sẽ giảm đi đôi chút
Sẽ không có bước can thiệp để lấy nội tạng ra. Thay vào đó, người ta sẽ bơm dầu tùng vào hậu môn, rồi bít lại. Thi hài sau đó được ủ muối natron cho đến ngày quy định. Sau đó người ta khui hậu môn, nội tạng đã hòa tan với dầu tùng sẽ chảy ra ngoài dưới dạng lỏng. Với tác động của natron, chỉ còn lại da và xương. Sau đó thi hài sẽ được bàn giao lại cho gia đình.
Còn ở phương pháp tiết kiệm nhất, người ta chỉ súc ruột rồi ủ natron trong 70 ngày.
Mặc dù nội tạng được lấy ra, nhưng vì tin rằng người đã khuất vẫn cần chúng, chúng được đặt vào lọ canopic và chôn theo trong mộ. Trái tim được giữ lại trong cơ thể vì nó được cho là chứa linh hồn. Việc này cũng thể hiện việc loại bỏ tội lỗi từ các bộ phận, giờ đây chúng đã được làm sạch và bảo quản. Một số học giả tin rằng sự phán xét linh hồn bắt đầu từ lúc ướp xác.
Tang lễ và mộ chí
Mỗi người Ai Cập, dù nghèo đến đâu, đều được tổ chức lễ tang. Bởi lẽ, người ta tin rằng nếu không chôn cất đúng cách, linh hồn của người đã khuất sẽ trở thành cô hồn quấy rối người sống. Cô hồn là được xem là mối đe dọa thực sự. Do đó, nhiều gia đình thậm chí phải vật lộn để chi trả cho các nghi thức mà các đơn vị mai táng quảng cáo là tốt nhất.
Do chi phí ướp xác cao, người nghèo thường dùng quần áo cũ để bọc xác. Từ đó, cụm từ “Lụa Cũ Hôm Qua” ra đời, ám chỉ cái chết. Nó nói lên việc người nghèo không có khả năng mua vải mới và phải sử dụng những thứ họ đã mặc trước đây. Theo thời gian, cụm từ này đã trở nên phổ biến và được sử dụng trong các bài điếu tang các đám khóc mướn.
Bunson nhấn mạnh rằng người đã khuất được miêu tả như một ai đó đã mặc đẹp trong đời nhưng giờ chỉ mặc “Lụa Cũ Hôm Qua”. Điều này ám chỉ rằng cuộc sống hiện tại đã trở thành quá khứ khi họ qua đời. Các vải băng gạc được gọi là Lọn tóc của Nephthys, nữ thần liên quan đến cái chết và kiếp sau. Người nghèo thường được chôn cất một cách giản dị, bên cạnh những vật dụng họ từng yêu thích hoặc những gì gia đình họ có thể cung cấp.

Mỗi ngôi mộ đều có đồ bồi táng dành cho cuộc sống sau cái chết. Ban đầu, mộ ở Ai Cập chỉ là những hố đất. Sau đó, chúng được nâng cấp thành các mastaba phức tạp hơn và từ đó phát triển thành kim tự tháp bậc thang, cuối cùng là những kim tự tháp hoàn chỉnh. Với sự phát triển của văn hóa Ai Cập, ngôi mộ trở nên vô cùng quan trọng, bởi nó không chỉ là nơi an nghỉ của người chết mà còn cần phải được bảo vệ khỏi tác động của thời tiết và kẻ trộm mộ.
Quan và quách được thiết kế chắc chắn, không chỉ vì mục đích bảo vệ xác chết mà còn mang ý nghĩa tượng trưng. Trên quách thường khắc chữ tượng hình thuật lại cuộc sống trần thế của người quá cố, hoặc những lời chú thuật tăng sức mạnh cho đương sự. Bên trong quan tài có khắc các “bản chỉ dẫn” cho vong hồn, gọi là Minh Văn, về sau khắc trên Kim Tự Tháp.
Sau này, trong Thời kỳ Tân Vương Quốc của Ai Cập, những văn bản này tiếp tục phát triển thành Tử thư Ai Cập. Mục đích chính của những văn bản này là hướng dẫn linh hồn biết mình là ai, đang ở đâu và cách hành xử ở kiếp sau. Trong số đó, Tử Thủ là nguồn thông tin đầy đủ nhất, mô tả chi tiết mọi khía cạnh của cuộc sống sau cái chết.
Việc trang hoàng lăng mộ phụ thuộc vào khả năng tài chính, nhưng một vật phẩm phổ biến mà mọi người Ai Cập đều mong muốn là hình nhân shabti.
Trong đời, họ thường phải cống hiến một khoản thời gian cho các công trình xây dựng công cộng như kim tự tháp hay đền đài. Nếu không thể tham gia, họ có thể gửi một người thay thế. Tuy nhiên, chỉ được làm điều này một lần mỗi năm.
Người Ai Cập tin rằng sau cái chết, họ vẫn cần tiếp tục những nghĩa vụ này. Vì vậy, hình nhân shabti được đặt trong lăng mộ, sẵn sàng thay mặt cho họ khi được thần Osiris yêu cầu.

Số lượng hình nhân shabti trong mộ phản ánh sự giàu có của người chết. Mỗi búp bê chỉ thay thế một lần, nên càng nhiều càng tốt. Nhu cầu này đã thúc đẩy sự phát triển của ngành sản xuất chúng. Dù phần lớn được làm từ gỗ, nhưng búp bê dành cho pharaoh thậm chí có thể được làm từ đá quý hoặc kim loại quý.
Sau khi hoàn tất quá trình ướp xác và chuẩn bị mộ phần, một lễ tang được tổ chức để tưởng nhớ và biểu dương cuộc đời của người đã khuất, đồng thời chia sẻ nỗi buồn vì sự ra đi. Mặc dù người quá cố có thể được nhiều người yêu mến, nhưng buổi tang lễ luôn có sự hiện diện của những đội khóc mướn, tên chính thức là Nữ tì thần Nephthys, có nhiệm vụ than khóc, thể hiện nỗi đau buồn suốt lễ tang.
Họ sẽ ngâm nga những bài Ai điếu của thần Isis và Nephthys, dựa trên truyền thuyết về hai chị em khóc thương trước sự ra đi của Osiris. Họ cần phải thể hiện thật thảm thiết, làm sao cho khách khứa dự lễ cũng phải rớt lệ thì mới gọi là thành công. Như nhiều văn hóa cổ đại khác, việc tưởng nhớ người đã khuất giúp họ tiếp tục tồn tại ở kiếp sau. Sự than khóc và biểu lộ nỗi buồn trong buổi tang lễ không chỉ là một nghi lễ, mà còn được cho là có ảnh hưởng đến nơi linh hồn người quá cố sẽ đến: Đền Chân Lý hay còn gọi là Điện Osiris.
Từ thời Cổ Vương Quốc (khoảng 2613-2181 TCN), Lễ Mở Miệng được tổ chức trước buổi lễ tang hoặc trước khi đặt xác ướp vào mộ. Mục đích của lễ này là để tái sinh cơ thể chết, nhấn mạnh tầm quan trọng của cơ thể đối với linh hồn.
Trong cuộc lễ, thầy tế sẽ xướng chú thuật và sử dụng một con dao lễ chạm nhẹ vào miệng xác chết, giúp nó có khả năng hít thở, ăn uống và chạm vào tay chân giúp nó có thể di chuyển trong mộ. Sau khi an táng và đóng kín lăng mộ, thầy tế sẽ đọc các bài nguyện như Bài nguyện của Osiris hoặc, trong trường hợp vua pharaoh, là các bản Minh Văn Kim tự tháp. Sau cùng, người đã qua đời sẽ bước vào hành trình tiếp theo ở kiếp sau.
Kết
Sau khi đóng huyệt, người thân sẽ tổ chức một bữa tiệc bên mộ để tưởng nhớ người đã khuất. Khi buổi tiệc kết thúc, mọi người sẽ trở về cuộc sống thường nhật. Tuy nhiên, linh hồn của người đã qua đời được tin là mới chỉ bắt đầu hành trình mới. Linh hồn sẽ tỉnh lại trong mộ, được định hướng bởi các câu chữ trên quan tài và vách tường, và sau đó được thần Anubis dẫn đến Đền Chân Lý. Tại đây, trái tim của họ sẽ được cân với chiếc lông trắng của nữ thần Ma’at dưới sự giám sát của Osiris và Thoth.
Nếu trái tim nặng hơn chiếc lông, nó sẽ bị quái vật Amut nuốt chửng và linh hồn sẽ biến mất. Ngược lại, linh hồn sẽ tiến tới thiên đàng Đồng Lau Vĩnh Cửu. Tuy đã sống một cuộc đời công chính, nhưng nếu không được chôn cất đúng cách, linh hồn sẽ không thể đến thiên đàng. Đó là lý do các nghi thức chôn cất được coi trọng và thực hiện một cách nghiêm túc.