Thần thoại Armenia không chỉ là một kho tàng các câu chuyện dân gian mà còn phản ánh rõ nét sự giao thoa văn hóa qua hàng thế kỷ. Những huyền thoại này vừa giải thích các hiện tượng tự nhiên vừa giúp người Armenia lý giải nguồn gốc dân tộc và kỷ niệm các sự kiện lịch sử quan trọng như chiến tranh và xâm lược. Thần thoại của quốc gia này là sự kết hợp độc đáo giữa các yếu tố bản địa và những ý tưởng từ các nền văn minh lân cận, bao gồm Mesopotamia, Assyria, và thậm chí là văn hóa Ấn Độ và Ai Cập.
Nguồn gốc và cảm hứng
Tôn giáo của nhà nước Urartu – vương quốc đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử Armenia – chủ yếu tồn tại từ thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên. Nền văn minh này phát triển mạnh mẽ nhờ sự kết hợp các vị thần bản địa với các vị thần Hurrian và Mesopotamia. Ba vị thần chính trong tín ngưỡng Urartu là Haldi (thần chiến tranh), Teisheba (thần bão), và Shivini (thần mặt trời), những vị thần thường nhận được sự cúng tế tại các ngôi đền được xây dựng để vinh danh họ.
Shivini, người thường được miêu tả dưới dạng một người đàn ông quỳ gối cầm đĩa mặt trời có cánh, có vẻ chịu ảnh hưởng từ thần Ra của Ai Cập. Mối quan hệ văn hóa gần gũi giữa Urartu và Assyria cũng được thể hiện qua việc Urartu sử dụng các biểu tượng chữ hình nêm của Assyria cho các vị thần của mình. Cây sự sống (tsarrn kenats), một biểu tượng từ nghệ thuật Mesopotamia, cũng xuất hiện trong văn hóa Armenia, thường được miêu tả với hai người đứng hai bên, dâng lễ vật.
Như trong nhiều nền văn minh cổ đại khác, các vị thần Armenia thường đại diện cho những yếu tố tự nhiên quan trọng như mặt trời, núi, nước, và cây cối. Qua nhiều thế kỷ, các câu chuyện này đã được ghi chép và lưu truyền qua các nhạc sĩ dân gian (gusan), và sau đó được ghi lại bởi các nhà sử học sau này, như Movses Khorenatsi. Một trong những câu chuyện nổi tiếng là về sự ra đời của thần mặt trời Vahagn từ một cây sậy trên biển.
Các huyền thoại quan trọng
Hayk và Bel
Huyền thoại quan trọng nhất trong thần thoại Armenia, có lẽ là câu chuyện về Hayk và Bel. Hayk, người được coi là tổ tiên của người Armenia, là một cung thủ tài ba và là hậu duệ của Japheth, con trai của Noah. Trong truyền thuyết, Hayk nổi dậy chống lại Bel – một bạo chúa Babylon – và trở về quê hương Armenia, nơi được cho là nơi con thuyền của Noah dừng lại sau trận đại hồng thủy. Một cuộc chiến lớn diễn ra và Hayk giết chết Bel, từ đó đặt nền móng cho dân tộc Armenia, gọi là “Hay” theo tên của ông. Câu chuyện này có thể phản ánh những xung đột thực sự giữa Urartu (Armenia cổ đại) và Assyria trong thế kỷ thứ 8 trước Công nguyên.
Shamiram và Ara
Câu chuyện về hoàng hậu Assyria Shamiram, dựa trên nhân vật lịch sử Semiramis, và vua Armenia Ara là một ví dụ điển hình của xung đột giữa đạo đức và quyền lực. Shamiram phải lòng Ara nhưng bị từ chối, dẫn đến cuộc chiến giữa quân đội của bà và Armenia. Dù Ara bị giết, hoàng hậu cố gắng hồi sinh ông bằng cách gọi các con chó thần (aralezk), nhưng không thành công.
Vahagn và Astghik
Vahagn, một vị thần chiến binh và cũng là thần mặt trời, nổi tiếng với việc tiêu diệt rồng và tạo ra Dải Ngân hà, được gọi là “Đường của kẻ trộm rơm” trong thần thoại Armenia. Vahagn được mô tả trong bài thơ của Movses Khorenatsi như một người có mái tóc rực lửa và đôi mắt như mặt trời. Tương tự, Astghik, nữ thần sắc đẹp và tình yêu, được gắn liền với hoa hồng và chim bồ câu. Một câu chuyện nổi tiếng kể về việc Astghik tắm mỗi đêm tại một con suối, và những người đàn ông địa phương đã cố gắng nhìn trộm bà bằng cách đốt lửa trên đồi. Astghik đã tạo ra một màn sương mù để che khuất mình, và từ đó vùng đất đó được gọi là “Cánh đồng sương mù.”
Đọc thêm
Những ảnh hưởng và di sản
Thần thoại Armenia không chỉ đơn thuần là các câu chuyện giải trí mà còn có vai trò quan trọng trong việc xây dựng bản sắc dân tộc. Những câu chuyện về sự khởi nguồn, chiến đấu chống lại sự áp bức và bảo vệ quê hương luôn được nhấn mạnh, phản ánh trong tinh thần dân tộc của người Armenia. Ngay cả trong thời hiện đại, huyền thoại về Hayk và Bel vẫn là một phần quan trọng trong nhận thức dân tộc của Armenia, biểu tượng cho sự tự do và độc lập của dân tộc.
Dù các câu chuyện này chịu ảnh hưởng từ nhiều nguồn văn hóa khác nhau, chúng vẫn mang đậm chất bản địa và đóng vai trò quan trọng trong việc định hình di sản văn hóa của Armenia. Thông qua các huyền thoại này, chúng ta có thể hiểu sâu hơn về cách người Armenia cổ đại nhìn nhận thế giới xung quanh và xác định vị trí của mình trong lịch sử nhân loại.