Nhắc đến xác ướp, ta thường nghĩ ngay đến Ai Cập cổ đại. Tuy nhiên, nhiều nền văn hóa khác cũng có tập tục ướp xác, trong đó có các dân tộc cổ ở Peru và Chile. Bài viết này sẽ đưa bạn khám phá thế giới xác ướp Nam Mỹ, bắt đầu từ người Inca lừng danh, rồi đến nền văn minh Chinchorro – nơi lưu giữ những xác ướp nhân tạo lâu đời nhất thế giới. Ta sẽ tìm hiểu về cuộc sống, cái chết, tập tục ướp xác, và tầm quan trọng lịch sử của họ.
Xác ướp Inca: Nơi phát hiện
Nền văn minh Inca là một trong số các đế chế hùng mạnh nhất thời tiền Columbus, trải dài khắp vùng phía tây Nam Mỹ dọc theo dãy núi Andes. Họ có tập tục làm lễ tế sống trên những ngọn núi thiêng bởi niềm tin vào các vị thần núi. Chính nhờ không khí lạnh giá và địa hình hiểm trở mà những lễ tế này, dù hàng trăm năm tuổi, vẫn được bảo tồn, thoát khỏi sự phá hoại của thực dân Tây Ban Nha và bọn trộm mộ thời hiện đại.
Năm 1999, nhà nhân chủng học Johan Reinhard phát hiện 3 xác ướp trẻ em Inca trên đỉnh Llullaillaco (ngọn núi lửa cao 6,739 mét), biến đây thành di chỉ khảo cổ cao nhất thế giới. Những xác ướp này, hai gái một trai, đều bị hiến tế khoảng 500 năm trước trong nghi lễ capacocha của người Inca. Không chỉ được bảo quản cực kỳ tốt, xung quanh chúng còn có vô số đồ tạo tác dùng làm đồ tế. Các xác ướp được chôn trong hầm đá, bên trong mỗi buồng là một người.
Trinh nữ Llullaillaco
Trong ba xác ướp, xác cô gái 13 tuổi được gọi là “Trinh nữ Llullaillaco” có tình trạng tốt nhất. Xác ướp được tìm thấy trong tư thế ngồi, đội mũ lông chim, khoác áo choàng dành cho giới quý tộc Inca. Cô bé như đang ngủ yên với khuôn mặt thanh tú và mái tóc dài tết thành bím che khuất một phần gương mặt.
Phân tích hóa học trên tóc cho thấy chế độ ăn của cô gái đã chuyển từ khoai tây sang các thực phẩm giàu đạm và ngô trong vòng một năm trước khi chết. Điều này chứng tỏ cô có thể đã được chọn làm aclla, một dạng nữ tu sĩ sống trong đền thờ và phụng sự thần mặt trời. Kết quả phân tích cũng cho thấy dấu vết của lá coca và chất cồn như rượu chicha trong cơ thể, và liều dùng rất lớn trước ngày mất. Thậm chí người ta còn thấy một chiếc lá coca nằm giữa hàm răng cô gái, cho thấy cô đã nhai coca trước lúc qua đời.
Những đứa trẻ Llullaillaco – Bí ẩn về nghi lễ hiến tế của người Inca
Ngoài “Đứa trẻ Llullaillaco” (thiếu nữ được hiến tế nổi tiếng), các nhà khảo cổ học còn phát hiện thêm hai xác ướp trẻ em khác trên đỉnh núi Llullaillaco. Một bé trai và một bé gái, cả hai đều khoảng bốn đến năm tuổi.
Xác ướp bé gái đặc biệt gây chú ý. Mặc dù có vẻ như đã bị sét đánh vào một thời điểm nào đó trong quá khứ, cơ thể cô bé vẫn còn nguyên vẹn và được đặt biệt danh là “Bé gái Tia Sét”. Ngay cả các mô và cơ quan nội tạng, bao gồm cả trái tim và não, vẫn được bảo quản tốt dù sét đã tạo ra vết lõm trên ngực cô bé.
“Cậu bé Llullaillaco” được tìm thấy trong tư thế cuộn tròn, chân quấn dây thừng, bên cạnh là quần áo dự phòng. Cũng giống như “Đứa trẻ Llullaillaco”, cậu bé được phát hiện đã có chế độ dinh dưỡng tốt trong năm cuối đời.
Phân tích thành phần trong dạ dày của cả ba em bé cho thấy các em đều được ăn những bữa ăn thịnh soạn vài giờ trước khi bị hiến tế. Tuy nhiên, kết quả phân tích sợi tóc “Bé gái Tia Sét” và “Cậu bé Llullaillaco” tiết lộ lượng coca và rượu các em sử dụng trong những tuần trước khi chết ít hơn đáng kể so với thiếu nữ, có thể là do các em còn quá nhỏ.
Cái chết bí ẩn
Ba đứa trẻ Llullaillaco được cho là đã bị đầu độc bằng lượng lớn thuốc an thần trước khi làm vật hiến tế. Trong các nghi lễ của người Inca, những chất gây ảo giác như lá coca và rượu chicha được sử dụng để đưa con người vào trạng thái thiêng liêng. Chính trạng thái mơ màng, ảo giác này đã khiến các em mê man, mất phương hướng trong cuộc hành hương lên đỉnh núi.
Một giả thuyết cho rằng, khi lên đến đỉnh núi, các em được đặt trong các hốc đá riêng trong trạng thái mê man, và bị bỏ mặc cho chết cóng. Ngoài tác dụng của thuốc, quá trình leo núi gian khổ chắc chắn đã khiến các em kiệt sức và chịu đựng những triệu chứng thay đổi độ cao. Thậm chí, một số học giả tin rằng “Cậu bé Llullaillaco” có thể đã chết vì thiếu không khí trên đường lên đỉnh núi.
Khám Phá Lịch Sử Thế Giới
Tầm quan trọng của những xác ướp Llullaillaco
Việc khai quật và nghiên cứu những xác ướp hiến tế này cho chúng ta cái nhìn sâu sắc về đế chế Inca. Trong tín ngưỡng Inca, một đứa trẻ được chọn để hiến tế sẽ mang lại vinh dự cho gia đình chúng. Đứa trẻ ấy sẽ được chăm sóc chu đáo và được đảm bảo kiếp sau hạnh phúc. Các vật phẩm và quần áo được chôn cùng các em đều thuộc tầng lớp quý tộc và được làm rất tinh xảo, cho thấy mức độ coi trọng của hoạt động hiến tế này. Những lễ tế cũng có thể tiết lộ cách người Inca duy trì quyền kiểm soát đối với các vùng lãnh thổ xung quanh.
Tuy nhiên, điểm độc đáo của những xác ướp này đó là người Inca không có chủ đích ướp xác chúng. Các xác ướp hình thành một cách tình cờ nhờ nhiệt độ đóng băng trên đỉnh núi và khu vực hẻo lánh đã bảo quản cơ thể các em bé suốt hàng thế kỷ. Nhờ việc ướp xác tự nhiên này, các nhà khoa học ngày nay có thể khám phá chi tiết về cuộc sống của các em và thế giới Inca cổ xưa.
Người Chinchorro – Những bậc thầy ướp xác cổ xưa
Nếu ba đứa trẻ Inca được ướp xác một cách tình cờ, thì xác ướp Chinchorro lại hoàn toàn khác. Những xác ướp nhân tạo lâu đời nhất được biết đến trên thế giới thuộc về người Chinchorro, một tộc người cổ đại sống cách đây 7.000 năm ở khu vực ngày nay là Peru và Chile. Chính tại sa mạc Atacama, họ đã ướp xác người chết trong suốt 4.000 năm.
Xã hội Chinchorro không phân giai cấp; họ là những người săn bắn-hái lượm với sở trường đánh bắt cá và thu nhặt hải sản. Nơi họ sinh sống trải dọc theo bờ biển sa mạc Atacama, kéo dài từ Ilo ở Peru đến phía nam Iquique ở miền bắc Chile. Một số địa điểm khảo cổ của họ ở Vùng Arica và Parinacota đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới vào năm 2021.
Điều gì khiến xác ướp Chinchorro trở nên độc đáo?
Ngoài lịch sử lâu đời nhất thế giới, xác ướp Chinchorro còn đáng chú ý vì một số lý do. Kỹ thuật ướp xác tinh vi và chính xác cho thấy những người cổ đại này đã có kiến thức đáng kinh ngạc về giải phẫu người.
Môi trường khô cằn của sa mạc Atacama, kết hợp với các nghi thức tang lễ phức tạp của người Chinchorro, đã bảo tồn những xác ướp cổ đại hàng nghìn năm. Tuy nhiên, điểm độc đáo là nghi thức ướp xác chỉ dành trẻ sơ sinh và trẻ em chứ không phải giới quý tộc . Điều này cho thấy rằng các nghi lễ an táng của họ xuất phát từ nỗi đau mất con hơn là phản ánh địa vị xã hội của người đã khuất.
Các kiểu xác ướp Chinchorro
Người Chinchorro là một nền văn minh cổ từng sinh sống tại vùng khô hạn thuộc Chile ngày nay. Họ được biết đến bởi những cách thức ướp xác rất tỉ mỉ, mang đậm tính nghệ thuật và khác biệt với những gì chúng ta thường liên tưởng đến xác ướp. Dưới đây là một vài kiểu ướp xác đặc trưng của người Chinchorro:
Xác ướp đen
Những xác ướp đen là một trong những kiểu ướp xác “gây sốc” nhất của người Chinchorro, đồng thời cũng được xem là cổ xưa nhất. Quá trình ướp xác bắt đầu với việc “lóc thịt”, và lột da đầu. Sau khi được chôn cất, xác sẽ được đào lên và làm vệ sinh, phần xương cốt được gia cố bằng cách chắp nối lại bằng các loại que, dây để. Người ta sẽ dùng đất sét đắp lên cơ thể, thậm chí tạo hình cả bộ phận sinh dục cho các xác ướp người lớn. Cuối cùng, toàn bộ cơ thể sẽ được phủ một lớp bột mangan đen, lý giải cho cái tên “xác ướp đen”. Xác ướp sẽ được hoàn thiện bằng một bộ tóc giả ngắn màu đen và chiếc mặt nạ che hết khuôn mặt.
Xác ướp đỏ
Kiểu xác ướp đỏ xuất hiện muộn hơn, và có quá trình ướp xác khác với xác ướp đen. Đầu tiên, người ta loại bỏ nội tạng ra khỏi cơ thể qua các vết mổ cẩn thận. Khoang trống trong cơ thể được nhồi bằng các nguyên liệu như đất, lông… Các vết rạch sẽ được khâu lại, và cơ thể được sơn đất son đỏ, riêng khuôn mặt lại được phủ bột mangan đen. Khác với xác ướp đen, xác ướp đỏ thường có tóc giả đen dài và không có mặt nạ.
Các kiểu ướp xác khác
Ngoài hai kiểu ướp xác công phu kể trên, người Chinchorro còn có các biến thể khác. Xác ướp băng bó là một biến thể của xác ướp đỏ, trong đó da được thay thế bằng các lớp vải quấn. Xác ướp phủ bùn là những cơ thể được phơi khô tự nhiên rồi phủ lên một lớp bùn dày, đánh dấu giai đoạn cuối của tập tục ướp xác Chinchorro.
Hé lộ bí ẩn về người Chinchorro qua những xác ướp cổ xưa
Quá trình ướp xác của người Chinchorro thực sự rất độc đáo. Không giống như các xác ướp nổi tiếng ở Ai Cập, người Chinchorro không có thợ ướp xác chuyên nghiệp hay quy trình tiêu chuẩn hóa nào. Trong bốn thiên niên kỷ, mỗi xác chết được gia đình người quá cố tự xử lý theo “kinh nghiệm dân gian”. Do đó, mỗi xác ướp Chinchorro là duy nhất, thể hiện cách thức ướp xác đặc biệt của họ.
FAQs
Tại sao người Inca hiến tế trẻ em?
Người Inca hiến tế trẻ em trong một nghi lễ gọi là Capacocha. Mục đích chính là để xoa dịu các vị thần, đảm bảo mùa màng bội thu, thời tiết thuận lợi và đánh dấu các sự kiện trọng đại. Họ làm điều này vì người Inca tin rằng được hiến tế là một vinh dự, và trẻ em với sự thuần khiết của mình, là vật hiến tế quý giá nhất đối với các vị thần.
Người Chinchorro bảo quản cơ quan nội tạng như thế nào?
Sớm hơn cả các xác ướp Ai Cập Cổ đại, người Chinchorro đã biết bảo quản nội tạng thông qua một quy trình chi tiết. Họ lấy nội tạng và da ra, gia cố cơ thể bằng gậy, nhồi cỏ vào trong, phủ đất sét bên ngoài rồi sơn màu để xác ướp trông như còn sống.
Ngoài những đứa trẻ Llullaillaco, còn có xác ướp Inca nào khác không?
Đúng vậy, có những xác ướp Inca khác ngoài những đứa trẻ Llullaillaco. Nhiều xác ướp Inca đã được phát hiện, được bảo quản tự nhiên bởi môi trường lạnh và khô của dãy Andes. Những xác ướp này cung cấp thông tin quý giá về lối sống, sức khỏe, chế độ ăn uống của người Inca, đồng thời hé lộ về tục lệ hiến tế người của họ.
