Ai Cập Cổ Đại

Những Bí Ẩn Về Akhenaten – Pharaoh Bị Lãng Quên Của Ai Cập

Dị giáo, tiên tri, kẻ điên, hoang đế. Akhenaten là một trong những pharaoh nổi tiếng và bí ẩn nhất của Ai Cập

Nguồn: The Collector
vua akhenaten ai cap co dai

Akhenaten (trị vì 1354 – 1336 TCN) — vị Pharaoh ‘dị giáo’ nổi tiếng của Ai Cập — đã tiến hành một cuộc cải cách tôn giáo triệt để, từ bỏ đa thần giáo truyền thống của Ai Cập để tôn thờ vị thần mặt trời Aten. Danh tiếng của ông càng được nâng cao nhờ mối liên hệ với Nữ hoàng mang tính biểu tượng của mình, Nefertiti, và Tutankhamun, người được cho là con trai và người thừa kế cuối cùng của ông.

Tuy nổi tiếng, nhưng Akhenaten tồn tại như một nhân vật bí ẩn của Ai Cập khó nắm bắt. Vị Pharaoh dị giáo đã bị xóa khỏi các ghi chép sau khi ông qua đời, để lại nhiều khoảng trống trong câu chuyện về cuộc đời ông. Trớ trêu thay, những tài liệu mà chúng ta có, chẳng hạn như phong cách nghệ thuật độc đáo nổi tiếng của ông và các văn bản tôn giáo sống động, dường như truyền cảm hứng cho sự suy đoán nhiều hơn là đưa ra câu trả lời rõ ràng. Ngay cả khi đã qua đời, Akhenaten vẫn bảo vệ bí mật của mình rất tốt. Dù vậy, công việc không ngừng nghỉ của các nhà sử học đã vén lên bức màn và khám phá ra một số bí ẩn xoay quanh một trong những nhân vật hấp dẫn nhất của lịch sử loài người.

1. Akhenaten Không Bao Giờ Được Dự Định Trở Thành Pharaoh

Phù điêu vua Akhenaten dưới dạng nhân sư
Phù điêu vua Akhenaten dưới dạng nhân sư Ai Cập

Akhenaten chưa bao giờ được định sẵn để trở thành Pharaoh. Anh trai của ông, Thutmose, là Thái tử và dự kiến ​​sẽ trở thành vua Thutmose V. Thutmose chuẩn bị kế vị bằng cách lãnh chức vụ Đại Tư Tế thần Ptah ở Memphis để quen dần các nghi lễ và tiếp xúc công chúng – yếu tố quan trọng trong quá trình cai trị của một Pharaoh.

Trong khi đó, Akhenaten lúc bấy giờ vẫn mang tên Amenhotep gần như không được ghi chép tới. Một ghi chép về rượu vang duy nhất từ ​​cung điện của cha ông ở Thebes đề cập đến “điền trang của con trai Vua Amenhotep” là tài liệu tham khảo duy nhất về ông trong suốt thời trị vì của Amenhotep III. Không có công trình kiến trúc chính thức nào mô tả Akhenaten thời trẻ, nhưng điều này cũng là bình thường vì mỗi pharaoh thường có vô số các hoàng tử.

Nhưng Thutmose qua đời đột ngột vào những năm cuối triều đại của cha. Vì sao ông chết thì chưa rõ, nhưng sự ra đi sớm của ông đã mở đường cho vị Pharaoh gây tranh cãi nhất của Ai Cập lên ngôi.

2. Cuộc Nổi Loạn?

Ban đầu, triều đại của Amenhotep IV diễn ra ổn định và không có sự khác biệt. Tuy nhiên, vào khoảng năm thứ 3 hoặc thứ 4, ông đã phá vỡ truyền thống bằng cách tổ chức lễ hội Sed thiêng liêng để tôn vinh Aten, trong khi đáng ra buổi lễ này chỉ được tổ chức vào năm trị vì thứ 30 của một Pharaoh. Ông cũng xây dựng các ngôi đền Aten bên trong khu phức hợp đền thờ Amun linh thiêng ở Thebes. Đến năm thứ 5, ông đổi tên thành Akhenaten và công khai tuyên bố một tôn giáo mới.

Những màn thể hiện trắng trợn thiếu tôn trọng truyền thống này dường như đã tạo ra kẻ thù cho vị vua mới. Đây có thể là lý do tại sao Akhenaten từ bỏ kinh đô Thebes cũ và chọn thành lập kinh đô mới tại Amarna.

Tấm bia ranh giới, đánh dấu địa điểm Amarna, mang những dòng chữ hấp dẫn cho thấy mọi người không hài lòng với vị Pharaoh mới của họ. Các dòng chữ của Akhenaten mô tả cách ông nghe thấy những điều “tồi tệ hơn những gì tôi từng nghe thấy” và tệ hơn bất cứ điều gì “được nghe bởi bất kỳ vị vua nào đội lên đầu chiếc Vương miện Trắng”.

Một số nhà Ai Cập học tin rằng những dòng chữ này đề cập đến một âm mưu, thậm chí có thể là một cuộc nổi loạn chống lại Akhenaten. Vị Pharaoh sẽ không bao giờ thừa nhận một điều như vậy một cách công khai, nhưng những dòng chữ này lại ám chỉ một bí mật mà Akhenaten đã cố gắng chôn vùi. Hơn cả một thành phố linh thiêng, Amarna còn là nơi ẩn náu khỏi một Ai Cập phẫn uất phản đối cuộc cách mạng triệt để của Akhenaten.

Triều đại của Akhenaten liên tục phải đối mặt với những cuộc nổi loạn. Năm thứ 12, các bộ lạc ở Nubia đã chống lại sự cai trị của người Ai Cập. Không những vậy, các chư hầu của Ai Cập ở Syria và Canaan cũng dần thoát khỏi tầm ảnh hưởng. Đáng chú ý nhất, vua Aziru của Amurru bắt đầu cướp phá các đồng minh của Ai Cập ở Canaan. Mặc dù được triệu hồi đến Ai Cập, Aziru không bao giờ bị trừng phạt và nhanh chóng đào thoát, liên minh với Đế chế Hittite đang trỗi dậy – thế lực dần trở thành đối thủ lớn của Ai Cập trong khu vực.

Trong và ngoài nước, khát vọng lật đổ vị Pharaoh cách mạng này càng lúc càng gia tăng.

3. Bệnh Tật Tiềm Ẩn?

Ngoại hình khác thường của Akhenaten luôn là đề tài thu hút các học giả và nghệ sĩ. Những đường nét cường điệu – khuôn mặt thanh mảnh, chân tay thon dài, bộ ngực phát triển, hông rộng và hộp sọ kéo dài (chỉ là một vài nét tiêu biểu) – đã đặt ra một câu hỏi lớn: Liệu đây có phải là diện mạo thật của ông? Akhenaten đã phải đối mặt với những vấn đề sức khỏe bí ẩn nào khiến ngoại hình kỳ lạ như vậy?

Giải nghĩa nghệ thuật Amarna là cả một thử thách. Các nhà Ai Cập học vẫn chia rẽ về việc liệu những miêu tả này có chính xác hay chỉ được cách điệu hóa cao độ. Vẻ ngoài gần như ái nam ái nữ này từng được một số học giả cho rằng mang tính biểu tượng, đại diện cho quyền thống trị vạn vật của Pharaoh và vị thần của ông, trong khi chiếc hông rộng gợi lên khả năng sinh sản và sức mạnh mang lại sự sống.

Tuy nhiên, nếu những mô tả này chân thực, chúng cho thấy một số vấn đề sức khỏe tiềm ẩn mà Akhenaten có thể đã phải chịu đựng. Hội chứng Marfan, gây ra những biến dạng bất thường trong cấu trúc xương, là một lời giải thích cho tứ chi quá dài, hông rộng và hình dạng khuôn mặt khác lạ trong các bức tượng của Akhenaten. Các rối loạn nội tiết tố như Hội chứng Aromatase Dư thừa hoặc Hội chứng Frohlich có thể lý giải cho bộ ngực nở nang và bụng nhô ra, đối lập với cơ bắp săn chắc, thể chất sung mãn thường thấy trong miêu tả của hầu hết các Pharaoh.

Một trong những chẩn đoán gây tranh cãi nhất là Akhenaten bị động kinh thùy thái dương (TLE). Một nghiên cứu năm 2012 đề xuất rằng, cuộc cải tổ tôn giáo của Akhenaten, lấy mặt trời và ánh sáng là trung tâm, có thể là kết quả của những cơn co giật nhạy cảm với ánh sáng do TLE gây ra. Động kinh vốn được coi là lời giải thích hợp lý cho các trải nghiệm tôn giáo của nhiều nhân vật lịch sử khác như Muhammad và Joseph Smith. Thậm chí, bệnh nhân TLE thời hiện đại đôi khi báo cáo rằng các cơn co giật mang lại cảm giác như một trải nghiệm tôn giáo hoặc tâm linh.

Dự đoán về các căn bệnh này là một chuyện, nhưng xác nhận chúng lại là một vấn đề khác. Ngay cả khi ta tìm thấy xác của Akhenaten – một chủ đề tranh cãi hoàn toàn riêng biệt – thì việc xét nghiệm DNA để tìm các tình trạng sức khỏe như nêu trên vẫn sẽ rất khó khăn. Những nỗ lực xác định các căn bệnh tương tự ở Tutankhamun không đem lại kết quả rõ ràng, đồng thời không có cách nào để xác nhận TLE thông qua các kỹ thuật pháp y hiện đại.

Dù vậy, khả năng cao là Akhenaten không phải là một người đàn ông khỏe mạnh về mặt thể chất.

4. Tình trạng loạn luân

Rất có thể những vấn đề sức khỏe của dòng họ hoàng tộc Ai Cập bắt nguồn từ các mối quan hệ loạn luân kéo dài qua nhiều thế hệ, điều không xa lạ với vị Pharaoh nổi loạn Akhenaten.

Một giả thuyết cho rằng Nefertiti, vợ của Akhenaten, có thể là em họ của ông. Nefertiti là con gái của quan đại thần Ay, chú của Akhenaten (em trai Hoàng hậu Tiye). Cả hai mối quan hệ này đều dựa trên giả thuyết hoặc bằng chứng hạn chế, nhưng nhận được một số sự chú ý từ các nhà sử học.

Chuyện loạn luân của Akhenaten không dừng lại ở đó. Một nghiên cứu DNA năm 2010 khẳng định cha mẹ của Tutankhamun là anh chị em ruột. Vì Akhenaten là cha của Tut, vậy thì mẹ của Tut có thể là một trong những người chị em ruột của Akhenaten. Ông có ít nhất 4 người em gái có thể sinh con trai. Có lẽ do Nefertiti liên tục sinh con gái, Akhenaten đã cố gắng sinh con trai với một thành viên khác trong gia đình.

Tồi tệ hơn, Akhenaten không chỉ dừng lại ở em họ và chị em gái mà còn quan hệ với chính con gái của mình. Hai công chúa tên Meritaten-Tasherit và Ankhesenpaaten-Tasherit (Meritaten Trẻ và Ankhesenpaaten Trẻ) xuất hiện trong các tác phẩm phù điêu và bản khắc ở Amarna. Nhiều người cho rằng những đứa trẻ này là kết quả từ mối quan hệ loạn luân giữa Akhenaten với các con gái ruột của ông, Meritaten và Ankhesenpaaten. Những cô công chúa này chỉ xuất hiện vào cuối triều đại của cha khi họ vừa đủ tuổi sinh con.

Có những giả thuyết khác cho rằng hai công chúa là con của một người đàn ông khác, Smenkhkare, hoặc con gái của Akhenaten và một người vợ ít được biết đến hơn tên là Kiya. Tuy nhiên, loạn luân vẫn là lời giải thích phổ biến nhất.

Cho đến khi hài cốt của bất kỳ công chúa Amarna nào được tìm thấy, chúng ta vẫn không thể biết chắc chắn danh tính thực sự của những đứa trẻ này, và liệu chúng có phải là sản phẩm của mối quan hệ tội lỗi giữa cha và con ruột hay không.

5. Cuộc Sống Khổ Sai CủaDân Chúng

Amarna có thể là thiên đường đối với Akhenaten, nhưng không phải đối với những cư dân khác. Để xây dựng kinh đô, Akhenaten đã sử dụng hàng ngàn nhân công và cưỡng ép rất nhiều người đến sinh sống ở thành phố mới này. Chúng ta không biết chắc Akhenaten đã ép buộc bao nhiêu người dân đến Amarna hay có bao nhiêu tự nguyện theo chân Pharaoh.

Nghệ thuật Amarna khắc họa những khung cảnh gia đình yên bình và các biểu tượng vương giả khác. Tuy nhiên, hiện thực không tươi đẹp như vậy đối với hàng ngàn người đã sống và làm việc tại đó. Những cuộc khai quật đã tìm thấy mộ phần của người dân thường quanh thành phố, và hài cốt của họ vẽ nên một bức tranh ảm đạm. Xương cốt cho thấy dấu hiệu hao mòn do lao động nặng nhọc và nhiều người rõ ràng đã chết vì bị thương trong quá trình xây dựng thành phố vĩ đại của Akhenaten.

Thêm vào đó, hài cốt ở Amarna luôn nhỏ hơn những bộ xương khai quật được ở nơi khác trong cùng thời kỳ này ở Ai Cập. Điều này cho thấy cư dân thành phố bị suy dinh dưỡng và sức khỏe kém hơn người dân sống ở bên ngoài.

Amarna, thay vì là thiên đường cho đa số người Ai Cập cổ, lại là nơi lao động khổ sai và thiếu thốn lương thực, hẳn đã khiến cuộc sống người dân vô cùng gian khổ.

Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà khảo cổ đã tìm thấy các biểu tượng của những vị thần khác ngoài Aten trong các di chỉ của người dân thường. Những vị thần như thần lùn bảo hộ Bes và nữ thần đầu hà mã Taweret – vị thần bảo vệ phụ nữ khi sinh nở, đều có biểu tượng được giấu kín trong tư trang của dân Amarna. Dường như người dân thường không muốn thờ phụng vị thần khiến họ phải chịu đói khổ, và trong cơn tuyệt vọng, họ bám víu vào các vị thần truyền thống đã che chở cho tổ tiên họ trong nhiều thế kỷ.

6. Akhenaten: Người truyền cảm hứng cho Moses?

Việc Akhenaten tin vào một đấng tối cao duy nhất ở Ai Cập trong thế kỷ 14 TCN đã đặt ra một câu hỏi lớn: liệu ông có liên quan gì đến một tôn giáo độc thần khác cũng có nguồn gốc từ Ai Cập trong khoảng thời gian này?

Tính lịch sử của Moses và Cuộc Xuất Hành trong Kinh Thánh vẫn là một chủ đề gây tranh cãi về độ xác thực. Rất ít học giả uy tín tin rằng các sự kiện này diễn ra chính xác như mô tả trong Sách Xuất Hành. Tuy nhiên, nhiều nhà sử học sẵn sàng chấp nhận rằng câu chuyện dựa trên một hạt nhân sự thật nào đó. Hầu hết các ước tính đều cho rằng sự kiện gốc xảy ra vào thời trị vì của Ramesses II, người lên ngôi khoảng 50 năm sau khi Akhenaten qua đời.

Kể từ khi Akhenaten và tôn giáo Aten được tái khám phá, một số giả thiết cho rằng Do Thái giáo và thuyết Aten có liên quan. Người ủng hộ nổi tiếng nhất cho lý thuyết này là nhà tâm lý học lừng danh Sigmund Freud, người đã khẳng định trong cuốn sách “Moses và Chủ nghĩa Độc thần” (1938) rằng Moses là một môn đệ của Akhenaten. Sau cái chết của Akhenaten, Moses đã phát triển tôn giáo Aten và biến tấu thành đức tin Abraham mà chúng ta biết ngày nay.

Tuy nhiên, các bằng chứng cho lý thuyết này gần như bằng không. Dù vậy, có một số trùng hợp thú vị đã giữ cho giả thuyết Aten – Do Thái giáo tồn tại. Ví dụ, việc xác định thời điểm Cuộc Xuất Hành diễn ra vào khoảng năm thứ 20 trong triều đại của Ramesses II. Điều này đặt Cuộc Xuất Hành chỉ diễn ra trong khoảng hơn 40 năm trước lần đầu tiên Israel được đề cập, và cũng gần với thời điểm con trai cả của Ramesses qua đời. Từ đó có thể suy đoán Moses đã chào đời dưới thời trị vì của Akhenaten và lớn lên với những tư tưởng cách mạng về thuyết độc thần của Akhenaten. Hơn nữa, Bài ca ngợi vĩ đại thần Aten có những điểm tương đồng rõ rệt với Thi thiên 104. Các câu thơ và hình tượng gần như giống hệt nhau thậm chí khiến học giả C.S. Lewis thừa nhận những điểm tương đồng này trong chú giải Thi thiên của mình, nơi ông chấp nhận khả năng Moses đã bị ảnh hưởng bởi tư tưởng của Akhenaten.

Liệu Moses có phải một môn đệ hoặc tín đồ của Akhenaten? Thí nghiệm tôn giáo của Akhenaten có phải là nền tảng cho các tín ngưỡng Abraham mà chúng ta biết ngày nay hay không? Câu hỏi này khó có thể được giải quyết sớm, nhưng điều đó sẽ không ngăn được những suy đoán bất tận.

Akhenaten – Vị Pharaoh dị giáo bị lãng quên

Các khối talatat mô tả hình ảnh của Pharaoh Akhenaten
Các khối talatat mô tả hình ảnh của Pharaoh Akhenaten cùng miêu tả quá trình xây dựng ngôi đền thờ thần Aten của ông, được tìm thấy bên trong Cổng tháp thứ 9 ở Karnak. (Nguồn: Bảo tàng Luxor)

Điều đáng nói về Akhenaten là cuộc đời của ông dường như bị bao phủ trong một bức màn bí mật, hay ít nhất là đã từng được che đậy như vậy.

Sau một triều đại gây tranh cãi làm suy yếu Ai Cập cả trong lẫn ngoài, con trai của Akhenaten đã nhanh chóng quay trở lại với tôn giáo truyền thống. Thành phố Amarna bị bỏ hoang, phong cách nghệ thuật mới không còn được ưa chuộng, và Hoàng tử Tutankhaten đổi tên thành Vua Tutankhamun, chính thức khôi phục vị thế cho các vị thần Ai Cập. Vua Tut thậm chí còn không nhắc đến cha mình trong suốt thời gian trị vì, ông lựa chọn gắn hình ảnh của bản thân với người ông nội đáng kính Amenhotep III.

Sau cái chết sớm của Vua Tut, chương sử khó chịu này của Ai Cập hoàn toàn bị xóa sổ. Dưới thời Horemheb và các vị vua triều đại Ramesses, vị Pharaoh dị giáo dám chống lại các vị thần đã bị kết án lãng quên vĩnh viễn. Tên của Akhenaten và những người kế vị, bao gồm cả Vua Tut bị xóa khỏi các tài liệu chính thức. Tất cả các đền thờ của Akhenaten bị phá hủy, gạch đá được sử dụng lại cho các công trình khác, và mọi hình ảnh hoặc lời nhắc đến Akhenaten đều bị tiêu hủy hoặc chôn vùi.

Bức vẽ chân dung Akhenaten của họa sĩ Winifred Brunton, năm 1932. (Nguồn: Wellcome Collection)
Bức vẽ chân dung Akhenaten của họa sĩ Winifred Brunton, năm 1932. (Nguồn: Wellcome Collection)

Ký ức đau thương về triều đại của Akhenaten vẫn sống mãi trong dân gian, ngay cả khi các ghi chép chính thức phủ nhận sự tồn tại của ông. Nhiều thế kỷ sau cái chết của Akhenaten, khi các cổ vật của “tên tội phạm” này được phát hiện trong ngôi mộ KV55, những người công nhân vẫn hủy hoại tất cả những gì liên quan đến vị vua dị giáo.

Tuy nhiên, kẻ thù của Akhenaten đã không hoàn toàn thành công. Một số dấu vết vẫn còn sót lại. Thành phố Amarna dù bị bỏ hoang nhưng không bị phá hủy hoàn toàn. Từ những mảnh ghép này, các học giả hiện đại đã tái dựng lại triều đại đầy lôi cuốn của ông. Người đàn ông mà Ai Cập muốn xóa bỏ khỏi lịch sử nay lại trở thành một trong những nhân vật nổi tiếng nhất lịch sử đất nước này. Nỗ lực xóa bỏ chỉ khiến Akhenaten càng trở nên hấp dẫn hơn. Đối với các nhà khảo cổ, nhà thần học, nhà tâm lý học… và nhiều người khác, những bí mật mà Akhenaten vẫn nắm giữ cũng cuốn hút như những điều ông đã tiết lộ.

5/5 - (1 vote)

KHÁM PHÁ


Ảnh Việt Nam Xưa

  • Một gia đình người Việt giầu có vào năm 1870 (ảnh đã được phục chế màu)
  • Những nhạc công người Việt đang biểu diễn - Sài Gòn 1866
  • Lễ hội Phủ Dầy - Nam Định xưa, cách đây hơn 100 năm
  • Một ngôi miếu ở làng quê Bắc bộ từ những năm 1910s
  • Lễ hội Phủ Dầy - Nam Định xưa, cách đây hơn 100 năm
  • Lễ hội Phủ Dầy - Nam Định xưa, cách đây hơn 100 năm
  • Một vị chức sắc làng Xa La, tỉnh Hà Đông cũ - Ảnh năm 1915
  • Ảnh chụp cụ đồ Nho từ đầu thế kỷ XX
  • Hai vợ chồng người nông dân Bắc bộ năm 1910
  • Tục ăn trầu của phụ nữ Việt xưa
  • Tục ăn trầu của phụ nữ Việt xưa
  • Chân dung phụ nữ Việt Nam trước năm 1915
  • Chân dung một gia đình khá giả ở Miền Bắc
  • Mệ Bông Nguyễn Thị Cẩm Hà
  • Trạm tàu điện bờ hồ (nhìn từ góc Hàng Đào
  • Su ra doi cua tuyen ngon doc lap my
  • Đoạn trích từ Nhật ký của Nữ hoàng Victoria. Nguồn: Royal Collection Trust, Luân Đôn
  • Chân dung gia đình hoàng gia năm 1846
  • Nữ hoàng Victoria và Abdul Karim tại Cung điện Buckingham. Nguồn: The New York Times
  • Chân dung Thằng Mõ chụp năm 1902
  • Lính hầu đang khiêng một vị chức sắc cấp huyện đi công vụ, ảnh chụp từ đầu thế kỷ XX
  • Học sinh đi học những năm cuối thế kỷ XIX
  • Những người bán hàng rong ven đường ở Bắc kỳ đầu thế kỷ XX
  • Không ảnh Hà Nội năm 1926
  • Một vị quan lớn cùng đoàn tuỳ tùng và lính cắp gươm, tráp theo hầu - Ảnh từ đầu thế kỷ XX
  • Ngày Tết của một gia đình khá giả ở miền Bắc những năm 1920s