Năm 525 Trước Công Nguyên, hai nền văn minh vĩ đại – Ai Cập và Đế quốc Ba Tư Achaemenid – đang rẽ hướng theo hai con đường đối nghịch. Người Ba Tư dấn thân vào chủ nghĩa đế quốc, xây dựng nên một đế chế trải dài trên đống đổ nát của nhiều nền văn minh cổ đại, trong đó có cả Ai Cập. Dù Ai Cập có nền văn hóa lâu đời vượt trội, đây lại là Thời kỳ Hậu nguyên khi quyền cai trị долину Нілу luân phiên rơi vào tay ngoại bang. Người Ba Tư chinh phạt Ai Cập bằng máu và nước mắt, nhưng chiến thắng thực sự lại nằm ở việc giữ gìn hòa bình trên mảnh đất của các Pharaoh.
Đế chế Ba Tư Achaemenid
Để thấu hiểu sự phức tạp của ách cai trị Ba Tư trên đất Ai Cập, ta phải quay ngược thời gian hàng trăm năm về xứ sở Ba Tư xưa. Người Ba Tư Achaemenid khởi nguồn là những bộ tộc du mục ở vùng Fars, miền nam Ba Tư (Iran ngày nay). Người Elamite là thế lực đáng chú ý đầu tiên đặt chân lên vùng đất này, kế đến là người Medes. Hai tộc người Medes và Ba Tư có chung nguồn gốc, cùng thuộc nhóm dân tộc nói tiếng Ấn-Âu, tuy nhiên người Medes văn minh và có tổ chức hơn.
Người Ba Tư Achaemenid tự nhận là hậu duệ của vị vua tên Achaemenes, đây cũng là nguồn gốc tên của triều đại. Ngoài ra, họ tôn trọng người Elamite như tiền nhân, các vua Achaemenid còn tự xưng “Vua của Susa” (thành phố Susa vốn là kinh đô của Elamite). Khi Đế chế Ba Tư oanh liệt trải rộng sau này, Susa cũng sừng sững trở thành một trong các kinh đô.
Văn hóa Ba Tư dần thành hình dưới sự trị vì của người Medes. Đến giữa thế kỷ thứ sáu TCN, người Ba Tư sẵn sàng đòi lại độc lập. Sự đăng cơ của Cyrus II (Cyrus Đại Đế – trị vì 559-530 TCN) đánh dấu bước ngoặc mới cho vương triều. Cyrus khơi mào cuộc chiến tranh với Medes từ năm 553-550 TCN, chiến thắng đã đưa người Achaemenid lên ngôi vị bá chủ Ba Tư. Tiếp bước cha, Cyrus chinh phục các quốc gia giàu mạnh trong vùng Cận Đông, đầu tiên là đế chế Lydia trù phú vào khoảng 546 TCN, rồi đến Babylon vào năm 539 TCN. Cambyses, vị vua kế vị Cyrus (trị vì 530-522 TCN), tiếp tục con đường cuồng chiến khi đưa quân thôn tính Ai Cập vào năm 525 TCN.
Triều Đại Thứ 27 Của Ai Cập: Chuyện Cài Cắm Đế Quốc Ba Tư
Chuyện vua Cambyses II nhà Achaemenid (Ba Tư) thôn tính Ai Cập ít được ghi chép lại, chỉ có khoảng hai nguồn. Một trong những nguồn đáng tin nhất là bức tượng Udjahorresnet – một đô đốc từng phục vụ dưới thời vua Ai Cập Psamtek III (526-525 TCN).
Udjahorresnet không chỉ là đô đốc mà còn là thầy thuốc và tư tế cấp cao thờ nữ thần Neith ở thành phố Sais. Là một người được đào tạo bài bản, có lẽ vì thế mà Cambyses chọn ông làm ngự y riêng. Bức tượng của Udjahorresnet kể lại một phần sự tàn phá mà cuộc xâm lược này gây ra cho đất nước Ai Cập.
“Udjahorresnet, quản gia hoàng cung, thầy tế Heriep, thầy tế Renep, thầy tế Wadjet, nhà tiên tri của Neith, thủ lĩnh tối cao của tỉnh Saite Paftuaneith. Ông từng nói: ‘Cambyses, lãnh đạo vĩ đại của muôn nước, đã đến Ai Cập với một đội quân đa quốc gia hùng hậu và chinh phục toàn bộ đất nước. Sau khi chiếm đóng, ông ta trở thành pharaoh của Ai Cập và người cai trị thế giới. Vua phong tôi là ngự y trưởng.’”
Nguồn tham khảo thứ hai đến từ sử gia Hy Lạp thế kỷ thứ hai sau Công Nguyên, Polyaenus, trong tác phẩm “Strategms of War” (Mưu lược chiến tranh). Tuy nhiều người bán tín bán nghi vì Polyaenus ghi chép sự kiện này sau tận 600 năm, nhưng dù sao thì câu chuyện về cách người Ba Tư lợi dụng lòng mộ đạo của người Ai Cập để chống lại họ khá thú vị. Theo đó, khi vây thành, người Ba Tư dùng máy bắn đá ném các loài vật linh thiêng vào người Ai Cập, khiến họ “lập tức ngừng phòng thủ”.
Khám Phá Ai Cập
Những Ông Vua Ba Tư Trên Ngôi Vương Ai Cập
Cambyses và người kế vị, Darius I “Đại đế” (trị vì 522-486 TCN), đều là những người trực tiếp trị vì Ai Cập. Nhờ đó, giới học giả hiện đại ngày nay hiểu rõ hơn nhiều về cách người Ba Tư cai trị vùng đất này. Có rất nhiều giai thoại về triều đại này, nhưng một trong những ghi chép có vẻ tiêu cực nhất về Cambyses đến từ sử gia Hy Lạp Herodotus (thế kỷ thứ 5 TCN). Herodotus kể rằng Cambyses đã ám sát người tiền nhiệm Psamtek III bằng cách ép ông uống máu bò. Sử gia Hy Lạp cũng tuyên bố rằng Cambyses đã giết chết con bò thiêng Apis trong một cơn thịnh nộ.
Các học giả ngày nay đặt nhiều nghi vấn về ghi chép trên, dù rất có thể Cambyses thực sự đã ra lệnh giết chết vị vua tiền nhiệm Ai Cập. Chúng ta chắc sẽ không bao giờ biết chính xác ông làm điều đó bằng cách nào, mặc dù có lẽ máu bò (thứ thường không gây tử vong) không phải là hung khí.
Mặc dù sự cai trị của Cambyses đối với Ai Cập bắt đầu bằng một cuộc xâm lược bạo lực và việc ám sát vị pharaoh Ai Cập cuối cùng, mọi thứ đã nhanh chóng thay đổi. Bức tượng Udjahorresnet nói thêm rằng sau cuộc xâm lược, Cambyses cho tân trang lại Đền thờ Neith ở Sais.
“Ta đã yêu cầu Cambyses trục xuất người ngoại quốc khỏi Đền thờ Neith và khôi phục lại sự vĩ đại trước đây của nó. Bệ hạ đã ra lệnh trục xuất tất cả những người nước ngoài đang cư trú trong khuôn viên của Đền thờ Neith bằng cách vứt hết giường chiếu và bất kỳ vật dụng phản cảm nào khác mà họ để lại… Bệ hạ ra lệnh thanh tẩy Đền thờ của Neith, trả lại toàn bộ cư dân trước đây cho ngôi đền.”
Tính xác thực trong câu chuyện của Herodotus về việc Cambyses sát hại con bò thiêng Apis cũng bị nghi ngờ dưới ánh sáng của các văn bản chữ tượng hình Ai Cập. Những con bò Apis được chôn cất trong một hầm mộ dưới lòng đất ở Saqqara (ngày nay được biết đến với cái tên Hy Lạp – Serapeum). Các con bò Apis luôn chỉ có duy nhất một con sống tại một thời điểm, và sau khi chết, nó sẽ được đặt vào quan tài và được ướp xác theo nghi lễ, rồi sau đó, chôn cất ở Serapeum. Các pharaoh trị vì khi một con bò Apis chết thường để lại một dòng chữ khắc trên quan tài của con bò. Cambyses cũng có để lại một dòng chữ khắc trên quan tài và dành một bài văn bia cho con bò mà ông được cho là đã giết. Đây khó có thể là hành động của một kẻ giết người điên cuồng.
Darius Nhà Khoan Dung – Ông vua Ba Tư tài ba
Darius I, vị vua vĩ đại của Đế chế Ba Tư Achaemenid, được biết đến với biệt danh “Đại Đế”. Nhưng biệt danh này không phải do tài năng quân sự mà là nhờ các chính sách chính trị khéo léo của ông giúp duy trì sự thống nhất cho Đế chế. Ảnh hưởng từ các chính sách của Darius có thể được nhìn thấy rõ qua nhiều đền đài và công trình xây dựng ở Ai Cập xưa.
Nền văn hóa Ba Tư Achaemenid mang tính chiết trung, thể hiện qua việc họ du nhập vật liệu, nhân công, và cả phong cách riêng để xây dựng các cung điện ở Persepolis và Susa. Sự dung hợp này tạo nên một phong cách kiến trúc độc đáo, kết hợp các ảnh hưởng rõ rệt từ Ai Cập, Hy Lạp và Lưỡng Hà. Tinh thần này cũng được Ba Tư áp dụng khi cai trị các quốc gia khác.
Người Ba Tư luôn khắc họa mình là những người cai trị chính đáng tại các vùng đất họ chinh phục, bắt đầu từ cuộc chinh phạt Babylon của Cyrus Đại Đế. Sau chiến thắng này, Cyrus cho khắc họa sự kiện lên Cyrus Cylinder bằng chữ hình nêm Akkadian. Cyrus khẳng định ông đã khôi phục truyền thống tín ngưỡng Babylon vốn bị Nabonidus (vị vua cuối cùng của Tân Babylon) phớt lờ. Lối tiếp cận tôn trọng này cũng được thấy dưới thời trị vì của Cambyses và Darius tại Ai Cập. Về cơ bản, người Ba Tư nỗ lực để được các tầng lớp tinh hoa bản xứ chấp nhận, từ đó họ được phép nắm giữ mức độ quyền lực nhất định, đổi lại là cống nạp và quân lính khi cần.
Darius noi gương Cambyses, bảo trợ cho việc thờ cúng bò thần Apis. Một bia mộ từ năm thứ tư trị vì của ông là minh chứng: vị vua Ba Tư đã đảm bảo việc an táng và tôn phong một con bò Apis mới khi con cũ qua đời (chỉ duy nhất một con bò Apis tồn tại tại một thời điểm). Những cử chỉ thể hiện sự tôn trọng tín ngưỡng Ai Cập như của Darius là nét đặc trưng cho cách người Ba Tư lấy lòng giới tinh hoa tại đây. Darius còn có những hành động khác để được chấp nhận rộng rãi hơn nữa.
Ốc đảo el-Kharga nằm khoảng 150 dặm về phía tây Thebes (Luxor ngày nay) giữa sa mạc. Nơi đây không có gì đặc biệt ngoài một ngôi đền khiêm tốn được xây dựng dưới thời Vương triều thứ 26, thờ thần Amen-Ra. Sau khi chinh phục Ai Cập, Darius quan tâm đến ốc đảo và ngôi đền này. Ngày nay nó được gọi là Đền Hibis. Vị vua Ba Tư đã “thâu tóm” công trình, khắc tên mình vào đó và nhận công xây dựng ngôi đền dành cho một trong những vị thần quan trọng nhất của Ai Cập.
Kênh đào Suez Cổ Đại
Hơn 2.000 năm trước khi Kênh đào Suez ngày nay trở thành hiện thực, người xưa đã kết nối Biển Đỏ và Địa Trung Hải thông qua một hệ thống kênh đào. Có khả năng Vua Ai Cập Ramesses II (trị vì khoảng 1290-1224 TCN) là người khởi xướng công trình kênh đào đầu tiên. Tuy nhiên, theo ghi chép của Herodotus và nhà sử học Hy Lạp cổ đại thế kỷ thứ nhất TCN, Diodorus Siculus, kênh đào đầu tiên được ghi nhận lại được hoàn thành muộn hơn nhiều.
Theo những nguồn sử liệu này, kênh đào được khởi công bởi Vua Nekau II (trị vì 610-595 TCN) nhưng hoàn thành dưới triều đại của Darius I. Khẳng định này được củng cố bởi ba bia đá chữ tượng hình bị hư hỏng nặng được phát hiện vào những năm 1800, có khả năng được đặt dọc theo tuyến đường của kênh đào. Tuyến đường này bắt đầu từ Biển Đỏ, chạy tới Hồ Great Bitter, trước khi hướng về phía Tây tới nhánh sông Pelusiac của sông Nile.
Các tấm bia đá khu vực Biển Đỏ cho thấy một số thông tin quan trọng về sự cai trị của người Ba Tư ở Ai Cập. Thứ nhất, vì chúng được viết bằng tiếng Ai Cập nên cho thấy nỗ lực của người Ba Tư trong việc được người bản địa chấp nhận như những nhà cai trị hợp pháp của Ai Cập. Văn bản cũng ca ngợi vị thần mặt trời Atum đồng thời định vị Darius là vị pharaoh xứng đáng, người mang lại sự sống cho thần dân. Việc hoàn thành kênh đào ven Biển Đỏ cũng cho thấy người Ba Tư có kế hoạch dài hạn cho Ai Cập, vì con kênh này cho phép họ vận chuyển hàng hóa và người giữa Ba Tư và Ai Cập hiệu quả hơn.
Ai Cập dưới các triều vua sau Darius
Darius I và Cambyses có chính sách khoan dung và quan tâm tới Ai Cập, tuy nhiên các vị vua kế tục sau họ lại không như vậy. Mặc dù ảnh hưởng của Ba Tư ở Ai Cập vẫn còn, nhưng các vị vua sau Darius không trực tiếp cai trị đất nước này. Một trong những nét thú vị về sự cai trị Ba Tư muộn hơn là sự hiện diện của một cộng đồng lính đánh thuê Do Thái khá lớn tại thành phố Elephantine/Abu.
Không rõ thời điểm chính xác xuất hiện cộng đồng Do Thái này, nhưng nhiều khả năng nó đã tồn tại từ trước thời cai trị của Ba Tư. Ai Cập vốn là nơi giao thoa của nhiều nền văn hóa, và những khu buôn bán, định cư của các nhóm ngoại quốc từng phổ biến vào cuối thế kỷ thứ 7. Các học giả hiện đại biết về cộng đồng Do Thái tại Elephantine nhờ một kho tài liệu giấy cói được viết bằng tiếng Aramaic, do nhà khảo cổ – báo chí người Mỹ C.E Wilbour thu thập vào năm 1893. Những tài liệu giấy cói này hé lộ đây là một cộng đồng tự trị, thậm chí còn có cả giáo đường Do Thái riêng của họ.
Tuy nhiên, căng thẳng giữa người Do Thái Elephantine và người Ai Cập bản địa âm ỉ và cuối cùng bùng nổ dữ dội trong một cuộc nổi loạn chống Ba Tư vào khoảng thời gian 463-455 TCN. Người Do Thái trung thành với Đế chế Ba Tư và hỗ trợ đàn áp cuộc nổi loạn. Quân Ba Tư giết chết Inaros – kẻ cầm đầu nổi loạn – nhưng trước đó, chính người Ai Cập cũng đã hạ sát quan tổng trấn (satrap) của Ba Tư. Căng thẳng sau đó có dịu đi, nhưng rồi lại bùng phát vào thời vua Darius II (trị vì 424-405 TCN).
Năm thứ 14 dưới triều vua Darius II, một nhóm người Ai Cập có tổ chức đã tấn công và phá hủy đền thờ của cộng đồng Do Thái. Lý do cụ thể cho vụ tấn công vẫn chưa rõ ràng, nhưng có khả năng là do nhiều yếu tố. Mối thù hằn vì người Do Thái ủng hộ Ba Tư dập tắt cuộc nổi loạn có thể là nguyên nhân chính, ngoài ra còn có sự xa cách của cộng đồng Do Thái do lối sống, nghi lễ riêng khiến người Ai Cập địa phương nghi ngờ, khó chấp nhận.
Dù vì lý do gì thì sự cai trị của Ba Tư tại Ai Cập cũng kết thúc đột ngột vào năm 359 TCN. Mặc dù người Ba Tư có tái chiếm được Ai Cập trong một thời gian ngắn vào năm 343 TCN, nhưng triều đại này rất ít dấu ấn. Cuối cùng khi Alexander Đại Đế chinh phục Ai Cập vào năm 332 TCN, sự cai trị của Ba Tư đã hoàn toàn được thay thế bởi đế chế của người Hy Lạp, nhưng đó lại là một câu chuyện khác!
