Thoth là một trong những vị thần đóng vai trò hàng đầu trong tín ngưỡng Ai Cập cổ đại – một thế giới khắc nghiệt, nơi khả năng sinh tồn và chuẩn bị cho thế giới bên kia mang ý nghĩa sống còn. Thoth có tầm ảnh hưởng lớn bởi không chỉ là thần bảo hộ cho giới học giả và là người sáng tạo ra chữ tượng hình, mà còn là vị thần có quyền năng chi phối các lĩnh vực như khoa học, phép thuật, toán học và mặt trăng – những yếu tố then chốt với cuộc sống của cả thường dân lẫn giới quý tộc.
Thoth – Thần bảo hộ chữ viết và kinh sách

Chữ tượng hình khắc trên bia đá, đền thờ, lăng mộ và giấy cói là nguồn tư liệu chính của các học giả ngày nay về Ai Cập cổ đại. Không chỉ đóng vai trò lưu trữ, chữ tượng hình còn là một phần quan trọng trong đời sống người Ai Cập, ghi chép mọi thứ từ lịch sử, thần thoại, kinh nguyện đến sinh hoạt hàng ngày. Nhưng chữ tượng hình là gì?
Từ “hieroglyphics” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, mang nghĩa “lời thiêng”. Người Ai Cập cổ đại tin rằng thần Thoth là người sáng tạo ra hệ thống chữ viết Ai Cập phức tạp này, cũng như nền văn học cho cả nhân loại và thần linh. Theo một số thần thoại, vào buổi sơ khai, Thoth tự tạo ra chính mình thông qua sức mạnh ngôn từ, và đặt quả trứng vũ trụ chứa đựng toàn bộ vạn vật. Dù chữ tượng hình cực kỳ quan trọng, chỉ giới tinh hoa Ai Cập mới hiểu được sự phức tạp của nó, và ngay cả các học giả bậc thầy cũng có thể mắc lỗi. Là đấng sáng tạo ra một ngôn ngữ uyên thâm đến thế, không ngạc nhiên khi Thoth trở thành người bảo hộ và che chở cho các nhà văn sĩ và kinh sách.
Tuy nhiên, Thoth không phải vị thần duy nhất liên quan đến chữ viết. Trong khi người vợ Seshat của Thoth quản lý Ngôi Nhà Sự Sống và ghi chép các triều đại, Thoth lại có mặt ở Sảnh Đường Chân Lý trong thế giới bên kia, với vai trò ghi lại kết quả của buổi phán xét cân đo trái tim người chết. Thêm vào đó, Thoth có chốn cư ngụ riêng ở thế giới bên kia gọi là Lâu Đài Thoth – không chỉ là nhà của thần mà còn là nơi trú ẩn an toàn để các linh hồn dừng chân và học các phép thuật che chở bản thân.
Vị Thần Trí Tuệ và Khoa Học
Người Ai Cập cổ đại nổi tiếng với vô số phát minh trong nhiều lĩnh vực khoa học như y học, ướp xác, kỹ thuật xây dựng, nông nghiệp, và lên men. Trong một xã hội thường xuyên đối mặt với khó khăn, khoa học là một thứ vô cùng quý giá. Người Ai Cập không chỉ xây dựng các kim tự tháp và đền đài đồ sộ, họ còn sáng tạo ra vô số công cụ hữu dụng. Một số ví dụ có thể kể đến tóc giả, ổ khóa, giấy papyrus và mực, máy múc nước, bàn chải và kem đánh răng, lịch, và đồng hồ – tất cả đều vẫn còn thông dụng đến ngày nay.

Thoth, vị Thần Trí Tuệ, là người sáng tạo của các môn khoa học như toán học, hình học, thiên văn và y học. Ông cũng được ghi nhận cho việc phát minh ra dương lịch 365 ngày. Ngoài Thoth, y học Ai Cập còn được bảo trợ bởi nhiều vị thần khác, ví dụ như Sekhmet, Heka, và Isis. Tuy nhiên, y học đặc biệt có liên kết mạnh mẽ với Thoth vì tính phức tạp của ngành này, và cũng nhờ công lao của ông trong việc bảo vệ Isis lúc mang thai cũng như chữa lành con mắt bị thương của thần Horus.
Vị Thần Phép Thuật

Ở Ai Cập cổ đại, phép thuật song hành cùng cuộc sống. Nó có thể dùng để chữa lành, bảo vệ hay nguyền rủa, tàn phá, và còn dùng để tạo ra các đồ vật linh thiêng như bùa chú. Từ lúc chào đời đến khi trút hơi thở cuối cùng, từ miếng ăn tới việc mang thai, từ giới quý tộc đến dân thường – phép thuật luôn là một phần quan trọng trong đời sống người Ai Cập. Họ xem phép thuật cũng có thật như các quy luật tự nhiên, vì vậy nó luôn nhận được sự tôn trọng nhất định. Thoth, hiện thân của trí thông minh, khoa học và ngôn ngữ, dường như chính là phép thuật trong hình dạng một vị thần.
Nhưng tại sao Thoth được xem là vị thần chủ chốt của phép thuật, khi mà các vị thần khác như Heka (hiện thân của chính phép thuật) cũng có mối liên kết với lĩnh vực này? Trong vô vàn các thần linh Ai Cập, Thoth được xem là người sở hữu Heka nhiều nhất, cùng với bộ óc đủ nhạy bén để sử dụng nó đúng đắn và hiệu quả. Theo truyện cổ “Setne Khamwas và Naneferkaptah”, người nào chỉ cần đọc Sách của Thoth sẽ hiểu được lời nói của thú vật và có thể nhìn thấy các vị thần.
Một ví dụ khác cho thấy năng lực phép thuật mạnh mẽ của Thoth là khi ông giải trừ lời nguyền được đặt lên Nut, Nữ Thần của Bầu Trời, bởi Ra, Thần Sáng Tạo. Lúc đầu, lịch Ai Cập chỉ có đúng 365 ngày mỗi năm. Thế nhưng, theo thần thoại, Ra đã nguyền rủa Nut, không cho phép bà mang thai trong bất cứ ngày nào của năm (có lẽ vì đố kị tình yêu giữa Nut và Geb). Mãi đến khi Thoth thêm năm ngày nữa vào trong lịch, lời nguyền của Ra mới bị phá vỡ, cho phép Nut thụ thai trong năm ngày đó.
Thần bảo trợ Toán học
Người Ai Cập cổ đại cực kỳ coi trọng môn toán, vì đối với họ, đây chẳng đơn thuần là một nhánh khoa học. Toán len lỏi vào mọi mặt đời sống của họ: từ chiến tranh, nông nghiệp, đến kiến trúc hay thiên văn học.

Mặc dù phần lớn toán học Ai Cập tập trung vào thực hành như số học và hình học, họ vẫn giải được những bài toán cực kỳ hóc búa. Dù tư liệu còn lại không nhiều, hai cuộn giấy papyrus nổi tiếng đã phần nào hé lộ trình độ của người Ai Cập: cuộn Rhind và cuộn Moscow. Trong đó, cuộn Rhind trình bày rõ cách dùng phân số và giải quyết các vấn đề toán học, cuộn Moscow mô tả công thức tính thể tích hình chóp cụt. Đặc biệt, người Ai Cập còn tính được Pi gần chính xác đến đáng kinh ngạc: khoảng 3.16 so với 3.14 ngày nay! Không chỉ yêu thích những con số, họ còn truyền cảm hứng đến tận các nhà toán học Hy Lạp cổ đại như Thales hay Pythagoras.
Theo truyền thuyết, chính vị thần Thoth – đại diện của tri thức, đã sáng tạo ra bộ môn toán học. Ông ứng dụng toán trong mọi lĩnh vực, từ việc tính toán quỹ đạo thiên thể, ghi chép các hiện tượng mặt trăng cho đến kiểm soát lời nguyền của thần Ra!
Thoth – Vị thần mặt trăng của Ai Cập
Cũng như bao vị thần Ai Cập khác, Thoth gắn liền với một thiên thể – mặt trăng. Nguồn gốc thần thoại của Thoth khá phức tạp, nhưng những ghi chép sớm nhất đã nói đến ông từ thời các vương triều Ai Cập đầu tiên (khoảng 5000 – 2686 TCN).

Thoth vốn dĩ không phải thần mặt trăng, nhưng dần dần tích lũy thêm nhiều trọng trách như duy trì trật tự vũ trụ, bên cạnh việc nắm giữ ma thuật và tri thức. Đến thời Tân Vương quốc (1550 – 2070 TCN), người ta tin rằng chính Thoth tạo ra bộ lịch dựa trên mặt trăng. Lịch này giúp quản lý mùa vụ và còn được dùng trong các nghi lễ bởi người xưa tin rằng mặt trăng có sức ảnh hưởng đến phép thuật. Thế là, Thoth – vị thần ma thuật và trật tự, thuận lý thành chương bước vào vai trò thần mặt trăng luôn. Dần dần, hình ảnh của ông dù dưới lốt khỉ đầu chó, chim cò hay người đầu cò đều luôn xuất hiện cùng đĩa và lưỡi liềm tượng trưng cho mặt trăng.
Hermes Trismegistus: Sự hòa quyện giữa Thần Thoth và Hermes trong thời Hy Lạp hóa
Sau khi Alexander Đại đế chinh phục Ai Cập vào năm 332 TCN, người Hy Lạp không chỉ đơn thuần quan tâm đến vùng đất này, mà còn di cư và sinh sống tại đây. Theo thời gian, họ tiếp thu nhiều vị thần Ai Cập vào hệ thống thần linh của mình. Trong số đó, Thoth là một trong những vị thần quan trọng nhất. Vì vai trò là vị thần bảo trợ cho người ghi chép, ngôn ngữ và sứ giả ở mỗi nền văn hóa, người Hy Lạp bắt đầu đặt câu hỏi liệu Hermes và Thoth có thực sự du hành thế giới và chia sẻ kiến thức thiêng liêng với nhân loại hay không. Thậm chí, họ còn băn khoăn rằng, liệu Hermes của Hy Lạp và Thần Thoth có phải là một vị thần duy nhất. Từ những suy đoán và sự phổ biến của mối liên hệ mới được hình thành giữa Hermes và Thoth, nhân vật huyền thoại Hermes Trismegistus đã ra đời.
Những tác giả thời cổ đại gán một bộ sưu tập các văn bản cổ, bao gồm Corpus Hermeticum (“Những áng văn Hermes”) và các tài liệu bí truyền khác cho chính Hermes Trismegistus. Mặc dù trải dài qua nhiều thế kỷ, tôn giáo Hermetic vẫn rất phổ biến, thậm chí còn cạnh tranh với sự phát triển của Kitô giáo. Chủ nghĩa Hermetic tồn tại cho đến ngày nay và ảnh hưởng trực tiếp đến học thuyết của các tổ chức như Golden Dawn, Hội Tam Điểm và Thập Tự Hoa Hồng.