Nader Shah (1688-1747) là một trong những vị vua vĩ đại nhất của Đế Quốc Ba Tư (Iran ngày nay), và là nhà chỉ huy quân sự kiệt suất với tài năng có thể so sánh với Thành Cát Tư Hãn, Napoleon hay Alexander Đại đế. Từ 1 cậu bé mồ côi cha, làm nghề chăn cừu, ông dần dần phát triển thế lực thành 1 sứ quân và cuối cùng chiếm được cả Thiên Hạ. Bằng tài năng chính trị, quân sự, ông vực dậy Đế Quốc Ba Tư từ một quốc gia đứng trước bờ vực suy tàn trở thành một Đế Chế rộng mênh mông trải dài khắp từ Trung Đông, Thổ Nhĩ Kỳ, cho đến Trung và Nam Á…
Xuất thân trong gia đình trung lưu của 1 bộ lạc bán du mục phía Đông Bắc Ba Tư. Nhiều câu truyện truyền miệng dân gian cho rằng ông xuất thân nghèo khó, nhưng theo ghi chép của Muhammad Kazim Marvi (bộ trưởng tài chính dưới quyền Nader sau này), thân phụ ông làm tù trưởng với tài sản là đàn gia súc khổng lồ lên đến 7000 con cừu, bò (chưa tính số gia súc của 2 người bác cùng các thành viên bộ lạc khác).
Từ rất sớm, ông đã phải thành thục các kỹ năng sinh tồn ở vùng đất Khorasan khắc nghiệt như cưỡi ngựa sử dụng cung kết hợp với thòng lọng, hay dùng giáo, lao và kiếm,… để bảo vệ đàn gia súc khỏi thú dữ, và chống lại những bộ lạc du mục Turcomen thù địch khác nhăm nhe cướp tài sản và bắt người bộ tộc ông làm nô lệ.
Năm 13 tuổi, bố mất, ông vẫn tiếp tục chăn đàn cừu khoảng 3 năm cho đến khi thân mẫu ông kết hôn với Thống Đốc thành Abivard, ông được nhận vào làm lính súng hỏa mai. Nhờ hàng loạt các chiến công xuất sắc đánh tan tác quân du mục Trung Á, ông nhanh chóng thăng tiến thành cánh tay phải của Thống Đốc.
Ba Tư bấy giờ đang rơi vào thời kì hỗn loạn, trong nước vương triều Safavid bị người Afghan lật đổ, ở bên ngoài Ottoman và Nga lăm le xâm lược. Nader lúc này là thế lực cát cứ một vùng, đã lấy danh nghĩa ủng hộ nhà Safavid để nổi dậy.
Với tài cầm quân xuất sắc, chỉ trong vòng khoảng 10 năm, ông đã đưa Ba Tư trở lại vị thế của một đế quốc. Ở phía đông, ông lùa người Afghan vào bẫy, để rồi hủy diệt hoàn toàn họ tại trận Damghal (1729), khôi phục quyền lực cho nhà Safavid. Ở phía tây, Nader đánh bại đội quân đông gấp 5 lần của Ottoman tại trận Yeghevard (1735), đồng thời đàm phán với Nga để lấy lại vùng Caucascus từ tay người Thổ và Nga.
Đỉnh cao của Nader là cuộc xâm lược đế quốc Mughal (Ấn Độ) với các chiến thắng không tưởng, như tự mình dẫn kỵ binh vượt 80 km đường núi hiểm trở để thọc sườn địch tại trận đèo Khyber (1738), hay đánh bại quân Mughal tại trận Karnal (1739) với tỉ lệ quân số 1 chọi 6.
Ông cướp phá kinh đô Delhi của Đế Quốc Mughal và đem rất nhiều của cải, kho báu nước này, gồm cả Ngai vàng Khổng tước của các Hoàng Đế Mughal về Ba Tư. Nader sau đấy tiếp tục phát động các chiến dịch ở Trung Á, Caucascus và Vịnh Ba Tư. Lần lượt đánh bại và chiếm đóng các hãn quốc như Khiva, Bukhara,…
Năm 1736, ông chính thức lật đổ nhà Safavid, tự mình lên ngôi Shah-an-shah (“vua của các vì vua”, tương đương chức Hoàng Đế/ Đại Đế của Ba Tư), lập nên Đế Chế Afsharid tồn tại trong 1 thời gian ngắn.
Song song với con đường thăng tiến quyền lực như vũ bão là sự gia tăng mức độ hoang tưởng và tàn bạo. Hoàng đế Nader ngày một tàn bạo theo thời gian. Nhà cai trị tăng thuế lên mức rất cao để chi trả cho các chiến dịch của mình. Hậu quả là các cuộc khởi nghĩa diễn ra nhiều hơn, và Nader dập tắt chúng một cách vô cùng tàn nhẫn, chẳng hạn như việc cho dựng một tòa tháp sọ người như thần tượng Timur của ông ta từng làm. Ông thậm chí còn ra lệnh móc mắt con trai cả của mình, Reza Qoli Mirza Afshar, vì nghi ngờ anh này có âm mưu tiếm ngôi, do tình nghi có liên quan tới vụ phục kích mình trước đó.
Các biểu hiện bất ổn tâm lý của vị Hoàng đế này ngày càng xuất hiện thường xuyên hơn. Sự tàn bạo của Nader càng ngày càng kích động thêm các âm mưu chống đối. Người thân của Nader giờ cũng nằm ngoài vòng an toàn, kẻ thù của ông ngày một gia tăng, trong đó có cả những người trước đây là bề tôi trung thành. Sau cùng, chẳng ai còn đặt lòng tin vào vị Shah điên loạn, kể cả gia đình của ngài.
Năm 1747, Nader lên đường đến Khorasan để đàn áp cuộc nổi loạn do cháu trai ông, Ali Qoli, người sau này trở thành shah kế nhiệm cầm đầu. Trạng thái tinh thần không ổn định, sự đa nghi và hoang tưởng của ông khiến nhiều sĩ quan dưới quyền Nader sợ hãi bỏ đi, và hợp tác với phe địch. Các hình phạt vô lý của vị Shah hung bạo cũng góp phần thúc đẩy tâm lý muốn làm phản của họ hơn.
Nader Shah nghi ngờ Saleh Khan (đốc công làm việc cho gia đình) và Mohammad Qoli Khan Qereqlu (chỉ huy cấm vệ quân) là những kẻ cố liên lạc với thằng cháu phản loạn Ali Qoli, và cấu kết với nhiều sĩ quan khác đang có ý làm phản.
Ông lập tức triển khai một kế hoạch thanh trừng nội bộ bằng ý tưởng sử dụng các sĩ quan không phải người Ba Tư. Nader giao nhiệm vụ này cho Ahmad Khan Adbali, một vị tướng trẻ người Afghanistan, mang ơn Nader khi được giải cứu khỏi nhà ngục Herat. Anh ta dẫn một đội kỵ binh riêng gồm 4,000 kỵ binh thiện chiến người Adbali. Nader Shah nói rõ mối nghi ngờ giành cho các sĩ quan dưới trướng mình, yêu cầu Ahmad vào sáng mai, dẫn quân bắt giữ tất cả những kẻ tình nghi, và giết chúng nếu cần thiết.
Đọc thêm
Ahmad trung thành và đã thề giữ kín kế hoạch cho tới sáng ngày mai, nhưng không may có người đã nghe lỏm được kế hoạch và đem tin này tới cho các sĩ quan bị tình nghi, trong đó có Saleh Khan và Mohammad Qoli Khan. Họ biết sẽ chẳng có bất cứ cơ hội nào để bào chữa trước vị vua điên và họ cũng còn rất ít thời gian trước khi trời sáng, họ phải hành động trước.
Vậy là, khoảng 70 thành viên được tập hợp nhanh chóng tham gia vào âm mưu sát hại Hoàng đế. Nhóm này gồm những người dự kiến sẽ bị bắt vào ngày mai, họ gấp rút lên và thực hiện kế hoạch của mình trước khi đoàn kỵ binh Afghanistan ập đến.
Đêm ngày 20/6/1747, đêm xảy ra sự kiện. Đám sát thủ tụ tập ngoài lều của Nader, nơi ông đang say giấc với sủng phi Chuki. Hầu hết chúng không dám đột nhập, khi một nhóm dẫn đầu bởi Mohammad Qoli Khan và Saleh Khan dứt khoát đột kích vào trại, chúng giết một hoạn quan trước khi làm Nader thức giấc. Nhiều nguồn tin cho rằng ông tự tay giết được hai kẻ tấn công trước khi chết. Những diễn biến tiếp theo được nhân chứng Chuki kể lại và được quan Ngự Y Pere Louis Bazin tường thuật ngay khi Nader qua đời:
– “Khoảng 15 người nóng lòng muốn thực hiện âm mưu hoặc là những kẻ đến trước hẹn để nhận mặt nhau đã đứng tại địa điểm trước thời gian ấn định ban đầu. Đám người ập vào lều hoàng gia, xô đổ mọi trướng ngại vật và nhanh chóng vào buồng ngủ của quân vương.
Tiếng ồn mà chúng gây ra làm ông ấy thức giấc và hỏi to:
– “Ai đến đó?”.
Ngay sau đó, ông nhanh chóng nhận ra nguy hiểm và thét:
– “Kiếm của ta. Mang kiếm tới cho ta”.
Vài tên sát thủ trở nên sợ hãi, và đã toan bỏ chạy. Trước khi hai kẻ thủ lĩnh vực lại tinh thần của chúng bằng cách can đảm xông lên phía trước. Nader Shah lúc này thậm chí còn chưa kịp mặc quần áo, Muhammad Qoli Khan nhảy vào trước, tấn công ông bằng một nhát kiếm chính xác khiến ông quỵ xuống đất. Hai hoặc ba tên thủ thế tiếp sau gã đầu lĩnh. Lúc này, vị quân vương đã quá yếu để có thể đứng lên chiến đấu, ông chỉ có thể kêu lên:
-“Tại sao các người lại muốn giết ta chứ? Chẳng phải các người rồi sẽ cũng sẽ cùng hưởng tất cả những gì ta có hay sao?”.
Ông vẫn khẩn khoản van nài trước khi Saleh Khan tiến tới phía trước, vung kiếm lấy đầu ông, và cả thân thể ông nằm gọn trong tay một tên lính đang chờ sẵn. Vị vua giàu có nhất thế giới đã kết thúc như thế đấy.”
Về phần anh chàng Ahmad Khan Adbali, anh nghe tin về cái chết của Hoàng đế từ trước khi lên ngựa nhưng vẫn chưa tin lắm. Anh quyết định dẫn binh đoàn của mình, bất chấp nguy cơ giao tranh, tiến về phía doanh trại của Nader để cứu nhà vua. Nhưng tới lều của Hoàng đế thì chỉ còn trơ trọi một chiếc đầu bị chặt. Những người Adbali trung thành đã khóc lóc thảm thiết trước cái chết của vị lãnh tụ, và quyết định trở về Kandahar.
Trên hành trình này, những người Adbali tôn Ahmad Khan lên làm thủ lĩnh của họ, người sau này trở thành Ahmad Shah lừng danh, nhà khai quốc của Đế quốc Durrani, tiền thân của Afghanistan ngày nay.
Điều thú vị về vụ ám sát này là có khá ít nguồn khẳng định sự liên quan của người cháu Adil Shah trong âm mưu sát hại chú mình. Trong số những Hoàng đế đứng đầu các đế chế rộng lớn, Nader Shah có lẽ là người nhận kết cục bi thảm nhất vì bị chính những người thân cận ám sát một cách công khai dù đang ở đỉnh cao của danh vọng. Sau cái chết của Nader, Ba Tư lại lâm vào loạn lạc và không bao giờ khôi phục vị thế Đế Quốc được nữa.
BONUS: Theo các câu chuyện truyền miệng của người Ba Tư xưa và consensus trên các diễn đàn sử bình dân, wikipedia, group sử bình dân,… cùng nhiều nguồn phổ thông khác thì Nader Shah vốn xuất thân trong cảnh nghèo khó, thuở niên thiếu của ông trải qua nhiều bi kịch: năm 13 tuổi, bố mất, phải đi kiếm củi nuôi mẹ; năm 17 tuổi, cả nhà bị một bộ tộc du mục bắt làm nô lệ, mẹ chết vì làm việc cực khổ. Nader sau đấy trốn thoát và lang thang làm ăn mày. Khi may mắn làm người hầu cho một viên quan, Nader đã giết ông chủ, cướp cô tiểu thư nhà đấy làm vợ và cùng nhau bỏ trốn. Ông trở thành một tướng cướp ở vùng Mazandaran (bắc Iran).
Tuy nhiên các câu chuyện này đã bị các ghi chép sử liệu đương thời cùng các nhà nghiên cứu ngày nay chứng minh là sai lầm, các câu chuyện này đều do các bên khác thù ghét ông đặt điều để qui cho ông là kẻ xuất phát từ tầng lớp thấp kém với đủ vai trò đáng khinh như nô lệ, kẻ cướp, tiện dân, ăn mày,…
Nguồn Tham Khảo:
1. The Cambridge History of Iran, Volume 7. William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville.
2. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. Michael Axworthy, 2006.
3. Muhammad Kazim Marvi, Tārīkh-i ‘ālam-ārā-yi Nādirī, ed. Muhammad Amin Riyahi, 3 vols.
