Nhật Bản cổ đại là một trong những nền văn minh lâu đời và độc đáo của khu vực Đông Á. Mặc dù chịu nhiều ảnh hưởng từ Trung Quốc và bán đảo Triều Tiên, Nhật Bản đã không bị kiểm soát về mặt chính trị bởi ngoại bang, nhờ đó có thể tiếp thu chọn lọc và cải biên linh hoạt các yếu tố văn hoá, tín ngưỡng, nghệ thuật và tổ chức nhà nước theo cách riêng. Những đóng góp quan trọng của Nhật Bản cổ đại cho văn minh thế giới bao gồm tôn giáo Thần đạo (Shinto) cùng hệ thống đền, chùa gắn liền với kiến trúc độc đáo; các tác phẩm nghệ thuật như tượng đất nung haniwa; các loại bình gốm cổ nhất thế giới; những công trình bằng gỗ lớn nhất thế giới thời bấy giờ; và một kho tàng văn học đặc sắc với tác phẩm được xem là tiểu thuyết đầu tiên trên thế giới – Chuyện Genji. Bằng việc giữ gìn các tập tục bản địa, đồng thời học hỏi từ bên ngoài, người Nhật cổ đã định hình nên một bản sắc văn hoá – chính trị – tôn giáo rất riêng.
Nhật Bản trong thần thoại
Theo thần thoại Thần đạo (Shinto), hai vị thần Izanami và Izanagi đã dùng một ngọn giáo quý chạm xuống vùng biển nguyên thuỷ để tạo ra các hòn đảo Nhật Bản. Họ cũng sinh ra hơn 800 vị thần (kami), đứng đầu là nữ thần Mặt trời Amaterasu. Cháu trai của Amaterasu là Ninigi được cho là vị cai trị đầu tiên, và ông chính là cụ cố của Thiên hoàng đầu tiên trong lịch sử Nhật Bản, Thiên hoàng Jimmu (trị vì 660-585 TCN). Truyền thuyết này hàm ý rằng mọi đời Thiên hoàng Nhật Bản về sau đều có mối liên hệ huyết thống với các vị thần, tức mang tính thiêng liêng chính thống.
Thời kỳ Jomon (khoảng 14.500 – 300 TCN)
Thời kỳ Jomon thường được xem là giai đoạn khởi đầu trong lịch sử Nhật Bản, kéo dài từ khoảng 14.500 TCN đến 300 TCN (mốc bắt đầu và kết thúc còn có nhiều tranh cãi). Tên gọi “Jomon” xuất phát từ phong cách trang trí in dây thừng trên các bình gốm – loại đồ gốm cổ nhất thế giới tính đến nay. Thời điểm xuất hiện đồ gốm này cũng được xem là dấu mốc chấm dứt thời Đại cổ thạch (Paleolithic) ở Nhật Bản.
Trước thời Jomon, con người đã từ lục địa châu Á băng qua các dải đất nối liền (nay đã bị nhấn chìm) để đến quần đảo Nhật Bản. Họ dần sinh sống rải rác trên bốn đảo lớn là Hokkaido, Honshu, Shikoku, Kyushu và hàng trăm đảo nhỏ khác. Mặc dù đã tạo ra gốm, phần lớn cư dân vẫn sống bằng săn bắt – hái lượm và sử dụng công cụ làm từ gỗ và đá trong suốt nhiều thiên niên kỷ.
Dấu vết đầu tiên của hoạt động nông nghiệp được cho là xuất hiện vào khoảng 5000 TCN, và khu định cư sớm nhất tìm được đến nay là Sannai-Maruyama (khoảng 3500 TCN – 2000 TCN). Dân cư thời Jomon có xu hướng tập trung tại các khu vực ven biển với tổng số khoảng 100.000 đến 150.000 người trên khắp quần đảo. Vào khoảng 1250 TCN đã có dấu vết của lúa gạo, nhưng rất có thể phải tới 800 TCN người Jomon mới canh tác quy mô nhỏ, và bằng chứng về trồng lúa nước sớm nhất là vào 600 TCN.
Nhiều bộ hài cốt cho thấy người Jomon có thể trạng tương đối vạm vỡ, khuôn mặt vuông, chiều cao trung bình khoảng 1,52 m (nữ) và 1,60 m (nam). Nghiên cứu di truyền và hộp sọ cho thấy họ là tổ tiên của nhóm dân tộc thiểu số Ainu hiện vẫn còn ở miền bắc nước Nhật.
Trong mai táng, phần lớn người Jomon được chôn trong hố, đôi khi lót đá. Một số hình thức mai táng khác gồm chôn một cá nhân trong những chiếc bình gốm lớn hoặc chôn tập thể trong hố to chứa hàng chục bộ hài cốt. Hiện vật quan trọng của thời kỳ này gồm tượng đất sét hoặc tượng đá hình người, mặt nạ đất sét, trang sức bằng đất sét, đá, ngọc (chuỗi hạt, khuyên tai). Các công trình nghi lễ bằng đá như vòng tròn đá, hình mũi tên hay trụ đá đơn kèm các vòng đá nhỏ xung quanh cũng được tìm thấy.
Thời kỳ Yayoi (khoảng 300 TCN – 250 SCN)
Thời kỳ Yayoi kéo dài từ khoảng 300 TCN đến 250 SCN, tuy ngày bắt đầu đang dần được lùi sâu hơn khi các nhà khảo cổ có thêm phát hiện mới. Tên gọi “Yayoi” được đặt theo địa danh ở Tokyo, nơi lần đầu tiên tìm thấy mẫu gốm màu đỏ. Loại gốm này cho thấy sự tiếp nối và phát triển từ gốm Jomon.
Từ khoảng 400 TCN (hoặc sớm hơn), một lượng di dân từ lục địa châu Á, đặc biệt là từ bán đảo Triều Tiên, đã đến Nhật Bản. Họ hoặc chinh phục, hoặc hoà nhập với cư dân bản địa, điều này được chứng minh qua bằng chứng di truyền. Nhóm di dân mang theo kỹ thuật mới về luyện kim, cùng sắt, đồng, góp phần cải tiến công cụ nông nghiệp và vũ khí. Họ cũng đưa vào Nhật Bản các đồ gốm mới và kỹ thuật trang trí, đúc, rèn tinh xảo hơn.
Nhờ kỹ thuật canh tác tiến bộ, xã hội thời Yayoi hình thành các hoạt động phân công lao động, buôn bán, tầng lớp xã hội và một giai cấp cầm quyền. Chuông đồng dotaku là một hiện vật tín ngưỡng tiêu biểu cho thời kỳ này. Nguồn tư liệu của Trung Quốc từng mô tả Nhật Bản (lúc ấy gọi là “Wa”) có nhiều tiểu quốc nhỏ thường xuyên giao tranh, và các phế tích khảo cổ cũng tìm thấy dấu tích thành luỹ phòng vệ.
Về đối ngoại, vào cuối thời Yayoi, các tiểu quốc ở miền nam và tây Nhật Bản, đứng đầu là Yamato, bắt đầu cử sứ giả triều cống đến các quận huyện của Trung Quốc ở miền bắc bán đảo Triều Tiên. Năm 57 và năm 107 SCN, các phái đoàn Nhật đến chư hầu Trung Quốc trên bán đảo. Nhân vật đáng chú ý nhất là Nữ vương Himiko (trị vì khoảng 189-248 SCN), được cho là cai quản khoảng 100 tiểu quốc, sống tách biệt cùng 1.000 thị nữ, không kết hôn và đảm nhiệm cả vai trò pháp sư (shaman). Điều này cho thấy trước thế kỷ 7, phụ nữ vẫn có thể nắm giữ vị trí cao cả về chính trị và tôn giáo ở Nhật Bản.
Thời kỳ Kofun (khoảng 250 – 538)
Thời kỳ Kofun (250 – 538) lấy tên từ kiểu mộ lớn có hình dáng tựa lỗ khoá (nhìn từ trên cao) gọi là “kofun”. Thuật ngữ “thời kỳ Yamato” (250 – 710) đôi khi cũng được dùng để chỉ giai đoạn này, do nhà nước Yamato dần trở thành thế lực chính, chinh phục hoặc sáp nhập các khu vực xung quanh, tiêu biểu là Izumo.
Từ thế kỷ 4 SCN trở đi, Nhật Bản tiếp nhận thêm làn sóng di dân lớn từ bán đảo Triều Tiên, đặc biệt từ vương quốc Baekje (Paekche) và Liên minh Gaya (Kaya). Có giả thuyết gọi là “lý thuyết kỵ sĩ” cho rằng những kỵ binh này thực tế đã chinh phục Nhật Bản, biến Yamato thành chư hầu. Giả thuyết này còn gây nhiều tranh cãi, nhưng sự thật rõ ràng là có nhiều người gốc Triều Tiên nắm giữ vị trí cao trong chính quyền Yamato và thậm chí pha trộn vào huyết thống hoàng tộc.
Thông qua sự giao lưu với Triều Tiên, Nhật Bản tiếp cận nền văn hoá Trung Hoa gồm chữ viết, Nho giáo, Phật giáo, kỹ thuật canh tác, dệt may… Các sứ đoàn cũng được cử sang Trung Quốc (năm 425, 478, rồi 11 lần nữa đến năm 502), khẳng định Nhật Bản bắt đầu tìm kiếm vị thế ngoại giao quốc tế.
Những ngôi mộ Kofun thường rất lớn, có hào nước bao quanh, bên trong chứa nhiều đồ tuỳ táng như vật dụng ngựa cưỡi, minh chứng cho tiếp xúc với văn hoá Triều Tiên – Trung Hoa. Đặc biệt, quanh mộ hay đặt các tượng haniwa bằng đất nung mang hình người, động vật hoặc mô phỏng kiến trúc. Sự hiện diện của nhiều ngôi mộ đồ sộ thể hiện quyền lực và nguồn lực to lớn của giới cầm quyền Yamato, tạo tiền đề để thống nhất một chính quyền trung ương mạnh. Mô hình này sau đó sẽ tiếp tục được phát triển và hoàn thiện dựa theo khuôn mẫu Trung Hoa.
Thời kỳ Asuka (538 – 710)
Thời kỳ Asuka (538 – 710) được đặt tên theo địa danh Asuka ở phía bắc tỉnh Nara, nơi đóng đô triều chính lúc bấy giờ. Năm 645, hoàng cung được dời đến Naniwa; từ 694 đến 710, dời sang Fujiwarakyo. Vị Thiên hoàng có tính lịch sử rõ ràng đầu tiên (thay vì chỉ mang tính truyền thuyết) là Thiên hoàng Kimmei (trị vì 531-539 đến 571). Trong số những nhân vật xuất chúng, Thái tử Shotoku (mất năm 622) được ghi nhận đã cải cách và tập trung quyền lực nhà nước theo mô hình Trung Hoa, điển hình là “Hiến pháp 17 điều”. Ông ra sức chống tham nhũng, thắt chặt quan hệ với Trung Quốc, và nâng cao giáo dục Nho giáo.
Năm 645, Fujiwara no Kamatari lãnh đạo cuộc đảo chính, lật đổ dòng họ Soga. Sau đó, ông tiến hành cải cách Taika, mô phỏng Trung Hoa: quốc hữu hoá đất đai, đánh thuế bằng sản vật, phân loại thứ bậc quan lại, thiết lập thi tuyển công chức, hệ thống hoá luật pháp và nhấn mạnh quyền tối cao của Thiên hoàng. Từ đây, họ Fujiwara nổi lên như một thế lực chính trị, nắm thực quyền suốt nhiều thế kỷ.
Dưới thời Thiên hoàng Temmu (672 – 686), hoàng tộc được tinh giản, chỉ những người có quan hệ trực tiếp mới có thể nối ngôi. Ông cũng cho xây kinh đô Fujiwarakyo với cung điện mang phong cách Trung Hoa và quy hoạch đường phố bàn cờ.
Cột mốc quan trọng khác của thời Asuka là việc du nhập và chấp nhận Phật giáo tại Nhật, được ghi nhận vào năm 552. Phật giáo sớm được Thiên hoàng Yomei và Thái tử Shotoku ủng hộ, giúp Nhật Bản thăng hạng về văn hóa trong mắt các cường quốc láng giềng. Shotoku cũng cho xây nhiều ngôi chùa lớn, như chùa Horyuji, vừa để phục vụ tín ngưỡng, vừa khẳng định vị thế văn minh.
Trong quan hệ đối ngoại, từ khoảng năm 607, Nhật Bản thường xuyên cử sứ thần đến triều Tùy và sau là triều Đường. Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng hoà bình. Năm 660, vương quốc Silla (Tân La) chiếm Baekje nhờ quân Đường hỗ trợ. Nhật Bản từng gửi 800 chiến thuyền tiếp viện cho Baekje nhưng thất bại trong trận sông Bạch Giang (663). Sau đó, nhiều di dân từ Baekje và Goguryeo đổ sang Nhật.
Nghệ thuật thời kỳ Asuka – Suiko (552 – 645) rất khởi sắc, với công văn, thi ca, âm nhạc phong cách Trung Hoa được triều đình tài trợ. Hoạt động giáo dục, dịch thuật kinh Phật, sản xuất vật dụng nghi lễ cũng nở rộ.
Thời kỳ Nara (710 – 794)
Thời kỳ Nara (710 – 794) được đặt tên theo cố đô Nara (Heijokyo), về sau kinh đô ngắn hạn chuyển tới Nagaokakyo (784). Kinh đô Nara được quy hoạch theo mô hình thành Trường An (Chang’an) của nhà Đường: đường xá theo ô bàn cờ, cung điện hoàng gia Heijo nguy nga, bộ máy quan lại lên đến hàng nghìn người.
Để kiểm soát chặt chẽ hơn các địa phương, triều đình tăng cường quân đội khắp đất nước. Thiên hoàng Shomu (trị vì 724-749) còn cho xây một ngôi chùa Phật ở mỗi tỉnh, khiến thuế khoá ngày càng nặng. Tiêu biểu là chùa Todaiji (khánh thành năm 752), với Đại Phật điện (Daibutsuden) bằng gỗ lớn nhất thế giới lúc bấy giờ, bên trong đặt tượng Phật bằng đồng cũng lớn nhất thời đó. Về Thần đạo, tiêu biểu có đền Kasuga Taisha (từ 710 hoặc 768) và Fushimi Inari Taisha (711) gần Kyoto.
Về đối ngoại, Nhật Bản thiết lập quan hệ với vương quốc Balhae (Bột Hải) ở phía bắc Triều Tiên và Mãn Châu, liên tục trao đổi sứ bộ. Thương mại song phương cũng phát triển mạnh, với các mặt hàng tơ lụa, lông thú, vải đay, sứ… và hàng xuất khẩu từ Nhật như ngọc trai, vàng, sơn mài.
Thành tựu lớn về văn học thời Nara là hai bộ lịch sử Kojiki và Nihon Shoki lưu giữ thần thoại và phả hệ hoàng gia, cũng như tuyển tập thi ca đầu tiên Manyoshu (khoảng năm 760).
Tuy nhiên, đời sống nông dân thời này nhìn chung còn nhiều vất vả: công cụ nông nghiệp thô sơ, hạn hán, mất mùa, dịch bệnh như đợt dịch đậu mùa (735-737) đã khiến 25-35% dân số tử vong. Mặt khác, việc triều đình miễn thuế cho nhiều lãnh chúa và chùa chiền khiến ngân khố quốc gia cạn kiệt. Tranh giành quyền lực nội bộ cũng nảy sinh, đặc biệt là ảnh hưởng của các thế lực Phật giáo tại Nara. Do đó, Thiên hoàng Kammu (trị vì 781-806) quyết định dời đô, báo hiệu giai đoạn vàng son sắp tới.
Thời kỳ Heian (794 – 1185)
Thời kỳ Heian (794 – 1185) bắt đầu khi Thiên hoàng Kammu dời đô đến Heiankyo (nay là Kyoto). Heiankyo cũng được quy hoạch theo ô bàn cờ rộng lớn, có đại lộ trung tâm, cung điện, dinh thự quý tộc, vườn thượng uyển. Không may, chẳng công trình nào còn nguyên vẹn đến ngày nay trừ một số kiến trúc được tái dựng lại như sảnh Shishin-den và sảnh Daigoku-den ở quy mô nhỏ hơn.
Vào thời Heian, triều đình đứng đầu bởi Thiên hoàng, xung quanh là Hội đồng Nhà nước và tám bộ, với đội ngũ quan lại quy mô vài nghìn người. Tổng dân số Nhật Bản chừng 7 triệu, phân bổ ở 68 tỉnh. Người dân chủ yếu là nông dân nghèo, chịu nạn trộm cướp, thuế khoá nặng. Đến thế kỷ 12, chừng 50% đất đai thuộc các trang viên tư nhân (shoen) – nhiều trang viên được miễn thuế, khiến quốc khố ngày càng teo tóp.
Về tổ chức quyền lực, dòng họ Fujiwara dần thao túng triều chính: nhiều Thiên hoàng lên ngôi khi còn nhỏ, nên Fujiwara nắm quyền nhiếp chính (Sessho). Khi Hoàng đế trưởng thành, họ vẫn cài thêm chức Quan bạch (Kampaku) để thâu tóm quyền lực. Để thoát khỏi sự chi phối, một số Thiên hoàng áp dụng “chính quyền ẩn dật” (insei): thoái vị sớm nhưng vẫn nắm quyền chỉ đạo từ sau bức màn tu hành. Tuy vậy, điều này lại khiến bộ máy cầm quyền thêm phức tạp.
Về tôn giáo, Phật giáo vẫn chiếm ưu thế. Hai tông quan trọng là Chân Ngôn Tông (Shingon) do Kukai (774-835) sáng lập và Thiên Thai Tông (Tendai) do Saicho (767-822) thành lập, được triều đình bảo trợ. Cùng lúc, Nho giáo, Đạo giáo tiếp tục ảnh hưởng đến chính sự, còn tín ngưỡng Thần đạo (Shinto) và thuyết vật linh (animism) vẫn phổ biến trong dân gian.
Heian tương đối khép kín với bên ngoài so với giai đoạn trước, song giao thương – học tập với Trung Quốc vẫn duy trì. Nhật nhập khẩu y dược, tơ lụa, sách, vũ khí, nhạc cụ… và xuất khẩu vàng, hổ phách, lụa thô, sơn mài. Thi thoảng, còn cử học giả, nghệ sĩ sang Trung Hoa để tiếp thu kỹ thuật, kinh sách Phật giáo, nhằm làm giàu thêm văn hoá nước nhà.
Giai đoạn Heian nổi danh với việc định hình chữ viết Kana (một hệ thống phiên âm từ Hán tự), khai sinh một nền văn chương độc đáo. Tác phẩm Truyện Genji (Genji Monogatari) của Murasaki Shikibu, viết khoảng năm 1020, được coi là tiểu thuyết đầu tiên trên thế giới. Còn Sách Gối Đầu (The Pillow Book) của Sei Shonagon (khoảng 1002) cùng tuyển tập thơ Kokinshu (905) cũng rất nổi tiếng.
Về mỹ thuật, hội hoạ cuộn giấy (emaki), thư pháp, và tranh bình phong phát triển. Chủ đề Phật giáo vẫn phổ biến, nhưng dần xuất hiện đề tài về đời sống thường ngày. Phong cách Yamato-e với gam màu tươi sáng, nhiều chi tiết trang trí được xem là nét đặc trưng Nhật Bản, khác với mỹ thuật gốc Trung Hoa.
Mặc dù đời sống ở kinh đô khá hoa lệ, nhưng vùng địa phương lại hình thành các thế lực quân sự mới, như họ Minamoto và họ Taira, xuất thân từ giới quý tộc địa phương. Họ sở hữu những đạo quân samurai, trở thành công cụ phục vụ cho tranh chấp quyền lực nơi triều đình. Tiêu biểu là loạt biến động Hogen (1156) và Heiji (1160). Kết quả, gia tộc Taira tạm thời giành thắng lợi, lật đổ Fujiwara. Tuy nhiên, cuộc chiến Genpei (1180 – 1185) chứng kiến sự trỗi dậy của Minamoto, kết thúc bằng trận Dan-no-ura (1185), khi thủ lĩnh Taira Tomamori cùng Thiên hoàng trẻ Antoku tự vẫn. Minamoto Yoritomo lên ngôi vị thống lĩnh và được phong “shogun”, mở ra thời kỳ Kamakura (1185 – 1333) với sự cầm quyền của tầng lớp võ sĩ, đánh dấu giai đoạn trung đại Nhật Bản bắt đầu.
Với nền tảng huyền thoại đặc sắc, quá trình tiếp thu văn hoá Đông Á có chọn lọc, cùng việc triển khai những thiết chế chính trị và tôn giáo riêng, Nhật Bản cổ đại đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử thế giới. Đó là một hành trình thú vị, trong đó các triều đại hoàng gia duy trì quyền uy thiêng liêng, còn nhân dân chịu nhiều biến động vừa do yếu tố tự nhiên vừa do những chuyển biến mạnh mẽ về tổ chức xã hội. Cho đến hôm nay, không ít giá trị truyền thống từ thời kỳ cổ đại vẫn tiếp tục ảnh hưởng đến văn hoá, nghệ thuật và đời sống tinh thần của nước Nhật hiện đại.
